Jump to content

Էբոլա վիրուսային հիվանդություն

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Էբոլա վիրուսային հիվանդություն
Տեսակվարակիչ հիվանդություն և հիվանդության կարգ
ՊատճառEbolavirus և Էբոլա[1]
Փոխանցման ձևկոնտակտային փոխանցում և haemocontact transmission of pathogen?
Հիվանդության ախտանշաններսրտխառնոց, փսխում, գլխացավ, լուծ, տենդ, Պապուլա, հևոց, Հոդացավ, Կոնյունկտիվիտ, արյունահոսություն, Քթային արյունահոսություն, արյունազեղում, միալգիա, որովայնային ցավ և թունավորում
ՀետևանքWestern African Ebola virus epidemic?
Վարակ տարածողH. monstrosus?, E. franqueti?, Little Collared Fruit Bat? և մարդ
Բուժաքննությունֆիզիկալ զննում, Արյան ընդհանուր հետազոտություն, ELISEA?, viral culture?, Պոլիմերազային շղթայական ռեակցիա, Էլեկտրոնային մանրադիտակ և իմունֆլյուորեսցենտային մանրադիտակ
Բժշկական մասնագիտությունվարակաբանություն
ՀՄԴ-9065.8
ՀՄԴ-10A98.4
Անվանվել էEbola River?
ԲուժումՑավազրկող դեղամիջոցներ, արյան փոխներարկում, hydration?, Արյան պլազմա, Անտիպիրետիկներ, intravenous fluid replacement? և սիմպտոմատիկ բուժում
 Ebola virus disease Վիքիպահեստում

Էբոլա վիրուսային հիվանդութուն (ԷՎՀ), հայտնի նաև որպես Էբոլա հեմոռագիկ տենդ (ԷՀՏ) կամ պարզապես Էբոլա, մարդկանց և այլ պրիմատների վիրուսային հեմոռագիկ տենդ՝ առաջացած էբոլավիրուսներով[2]։ Ախտանշանները հիմնականում սկսվում են վիրուսով վարակվելուց հետո 2 օրից 3 շաբաթվա ընթացքում, դրանք են՝ տենդ, կոկորդի ցավ, մկանային ցավեր և գլխացավեր[2]։ Վերջիններիս հաջորդում են փսխումները, փորլուծությունը, ցանը, որոնք ուղեկցվում են լյարդի և երիկամների ֆունկցիոնալության նվազման հետ[2]։ Այդ ժամանակ որոշ մարդկանց մոտ սկսվում է միաժամանակ ներքին և արտաքին արյունահոսություն[2]։ Հիվանդությունն ունի մահացության բարձր ռիսկ՝ միջինում՝ 50%, վարակվածների 25-90% մահանում են[2]։ Այն հաճախ տեղի է ունենում մեծ քանակությամբ հեղուկի կորստի հետևանքով առաջացած արյան ճնշման նվազման պատճառով և հիմնականում հայտնաբերվում է ախտանշանների ի հայտ գալուց 6-16 օր հետո[3]։

Վիրուսը տարածվում է օրգանիզմի հեղուկների հետ անմիջական շփման միջոցով, այդպիսին է վարակված մարդկանց կամ կենդանիների արյունը[2]։ Տարածումը նաև կարող է տեղի ունենալ վերջին ժամանակներում օրգանիզմի կենսաբանական հեղուկներով աղտոտված իրերի հետ շփումից[2]։ Պրիմատների, այդ թվում մարդկանց, շրջանում հիվանդության փոխանցումը օդով չի արձանագրվել ոչ բնական, ոչ լաբորատոր պայմաններում[4]։ ԷՎՀ-ից վերականգնվելուց հետո մարդու սերմնահեղուկը և կրծքի կաթը կարող են մի քանի շաբաթից մի քանի ամիս կրել վիրուսը[2][5][6]։ Թռչող աղվեսները համարվում են վիրուսի բնական ռեզերվուար, որոնք ունակ են փոխանցելու վիրուսը առանց նրա ազդեցությանն ենթարկվելու[2]։ Որոշ այլ հիվանդություններ՝ մալարիան, խոլերան, որովայնային տիֆը, մենինգիտը և այլ վիրուսային հեմոռագիկ տենդերը, կարող են հիշեցնել ԷՎՀ[2]։ Ախտորոշման հաստատման համար իրականացվում է արյան նմուշների հետազոտություն՝ վիրուսային ՌՆԹ, վիրուսային հակամարմիններ և նաև հենց վիրուսը հայտնաբերելու համար[2]։

Հիվանդության բռնկումների վերահսկումը պահանջում է համակարգված բժշկական ծառայությունների իրականացում և համայնքային ներգրավվածություն[2]։ Այն ներառում է արագ հայտնաբերում, ազդեցությանը ենթարկվողների հետ կոնտակտ ունեցողների հայտնաբերում, լաբորատոր ծառայությունների արագ հասանելիություն, վարակվածների նկատմամբ խնամք, մահացածների դիակների պատշաճ վերամշակում դիակիզման կամ թաղման ճանապարհներով[2][7]։ Հիվանդացածների հյուսվածքների և կենսաբանական հեղուկների նմուշների հետ պետք է վարվել յուրահատուկ զգուշությամբ[2]։ Հիվանդության տարածումը վարակված կենդանիներից մարդկանց կանխարգելելու համար անհրաժեշտ է պոտենցիալ վարակված վայրի կենդանիների մսի հետ գործ ունենալ միայն պաշտպանիչ հագուստով և ուտելուց առաջ միսը մանրակրկիտ եփել[2]։ Այն նաև ներառում է պատշաճ պաշտպանիչ հագուստի կրումը և ձեռքերի լվացումը, երբ շրջակայքում հիվանդությամբ տառապող մարդ կա[2]։ Էբոլայի դեմ պատվաստման վերաբերյալ հետազոտություն իրականացվել է Աֆրիկայում՝ խոստումնալից արդյունքներով[8]։ Սպեցիֆիկ բուժում չունի, սակայն պոտենցիալ բուժման մի քանի տարբերակներ հետազոտվել են[2]։ Այնուամենայնիվ, ջանքերը բարելավում են արդյունքները[2]։ Այն ներառում է բերանային ռեհիդրատացիոն թերապիան (թեթևակի քաղցր կամ աղի ջրի ըմպումը) կամ ներերակային հեղուկների ներարկումը, ինչպես նաև ախտանշանային թերապիան[2]։

Հիվանդությունն առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1976 թվականին միաժամանակ երկու բռնկումներով․ մեկը՝ Նզարայում (քաղաք Հարավային Սուդանում), մյուսը՝ Յամբուկուում (Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն), գյուղ Էբոլա գետի հարևանությամբ, որտեղից էլ ծագել է հիվանդության անունը[9]։ ԷՎՀ բռնկումները պարբերաբար տեղի են ունենում Ենթասահարայի արևադարձային շրջաններում[2]։ 1976-2013 թվականներին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը ներկայացրեց բոլոր 24 բռնկումները՝ ներառյալ 1,716 դեպք[2][10]։ Ամենամեծ բռնկումը եղել է Արևմտյան Աֆրիկայի համաճարակը, որն ընթացել է 2013 թվականի դեկտեմբերից մինչև 2016 թվականի հունվար ամիսները՝ 28,616 դեպքերով և 11,310 մահերով[11][12][13]։ 2016 թվականի մարտի 29-ից այն այլևս չի համարվել արտակարգ իրավիճակ[14]։ Այլ բռնկումներ Աֆրիկայում սկսվել են Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում 2017 թվականի մայիսին[15][16] և 2018-ին[17][18]։

Ախտանշաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սկիզբ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էբոլայի ախտանշաններ[18]

Վիրուսով վարակվելու և ախտանշանների ի հայտ գալու միջև ժամանակահատվածը (գաղտնի շրջան) կազմում է 2-21 օր[2][19] և, սովորաբար, 4-10 օր[20]։ Այնուամենայնիվ, մաթեմատիկական մոդելների վրա հիմնված վերջին գնահատականները կանխատեսում են, որ դեպքերի մոտ 5% զարգացման համար կարող է պահանջվել 21 օրից ավել ժամանակ[21]։

Ախտանշանները սովորաբար սկսվում են հանկարծակի գրիպին նման փուլով, որը բնութագրվում է հոգնածության զգացումով, տենդով, թուլությամբ, ախորժակի կորստով, մկանային ցավերով, հոդացավերով, գլխացավով և կոկորդի ցավով[2][20][22][23]։ Մարմնի ջերմաստիճանը սովորաբար 38.3 °C (101 °F)-ից բարձր է[24]։

Այն հաճախ ուղեկցվում է սրտխառնոցով, փսխումով, փորլուծությամբ, որովայնային ցավերով և, երբեմն, զկռտոցով[23][25]։ Ուժեղ փսխումների և փորլուծության համակցումը հաճախ բերում է ջրազրկման[26]։ Հաջորդիվ, կարող են առաջանալ հևոց և կրծքավանդակի ցավեր՝ այտուցի, գլխացավերի և շփոթվածության հետ մեկտեղ[23]։ Դեպքերի գրեթե կեսի շրջանում մաշկին կարող է առաջանալ մակուլոպապուլյոզ ցան՝ փոքր թմբիկներով պատված հարթ կարմիր շրջան, որն ի հայտ է գալիս ախտանշանների սկսվելուց 5-7 օր անց[20][24]։

Արյունահոսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ դեպքերում կարող է տեղի ունենալ արտաքին և ներքին արյունահոսություն[2]։ Այն հիմնականում սկսվում է առաջին ախտանշանների ի հայտ գալուց 5-7 օր անց[27]։ Բոլոր վարակվածների մոտ դիտվում է արյան մակարդելիության նվազում[24]։ Լորձաթաղանթներից կամ ասեղի ծակոցի տեղից արյունահոսությունը հանդիպում է 40–50% դեպքերում[28]։ Այն կարող է արյունային փսխումների, արյունախխման և կղանքում արյան հետքերի առաջացման պատճառ դառնալ[29]։ Մաշկային արյունահոսությունները կարող են բերել պետեխիաների, պուրպուրայի, էկխիմոզի կամ արյունազեղումների գոյացման (առավելապես ասեղի ծակոցի տեղամասերում)[30]։ Կարող է հանդիպել նաև արյունահոսություն աչքի սպիտակուցաթաղանթում[31]։ Ուժեղ արյունահոսություն հազվադեպ է լինում․ եթե վերջինս պատահում է, ապա այն հիմնականում աղեստամոքսային համակարգում է[22]։ Դեպի աղեստամոքսային համակարգ արյունահոսության դեպքերը դեռ վաղ համաճարակների ժամանակներից նվազել են և, ներկայումս, գնահատվում է դիսեմինացված ներանոթային մակարդման կանխարգելման գրեթե 10% բարելավում[26]։

Վերականգնում և մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերականգնումը կարող է սկսվել առաջին ախտանշանների ի հայտ գալուց 7-14 օրերի միջև ընկած ժամանակահատվածում[23]։ Մահը, եթե պատահում է, ապա առաջին ախտանշանների ի հայտ գալուց 6-16 օր հետո և հաճախ հեղուկի կորստից զարգացած արյան ցածր ճնշման պատճառով[3]։ Ընդհանուր առմամբ, արյունահոսությունը հաճախ կանխատեսում է անբարենպաստ ելք, և արյան կորուստը կարող է բերել մահվան[22]։ Կյանքի վերջին շրջանում մարդիկ սովորաբար գտնվում են կոմայի մեջ[23]։

Հիվանդությունը հաղթահարողները հաճախ ունենում են մշտական մկանային և հոդային ցավեր, հեպատիտ, լսողության խանգարում, կարող են ունենալ նաև մշտական հոգնածություն, թուլություն, ախորժակի բացակայություն, նախնական քաշին վերադառնալու դժվարություններ[3][23]։ Կարող են ի հայտ գալ տեսողական խնդիրներ[21]։

Ողջ մնացածների օրգանիզմում առաջանում են հակամարմիններ Էբոլայի դեմ, որոնք պահպանվում են առնվազն 10 տարի, բայց անհայտ է՝ ապահովում են արդյոք դրանք օրգանիզմի իմուն պատասխանը այլ վարակների նկատմամբ[32]։

Պատճառագիտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու ԷՎՀ առաջացումը պայմանավորված է Էբոլավիրուսների 5 տեսակներից 4-ով։ Դրանք են՝ Bundibugyo virus (BDBV), Sudan virus (SUDV), Tai Forest virus (TAFV) և, պարզապես, Էբոլա վիրուսը (EBOV, նախկինում՝ Zaire Ebola virus)[33]։ Էբոլա վիրուսի Zaire ebolavirus տեսակը ԷԲՀ առաջացնող բոլոր հայտնի վիրուսներից ամենավտանգավորն է, և այն պատասխանատու է ամենամեծ քանակությամբ բռնկումների համար[34]։ Հինգերորդ վիրուսը Reston virus (RESTV) է, որը մարդկանց շրջանում հիվադություն չի առաջացնում, սակայն այլ պրիմատների մոտ առաջացնում է[35][36]։ Բոլոր հինգ վիրուսներն էլ սերտ կապված են Marburgvirus-ների հետ[33]։

Վիրուսաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էբոլավիրուսները ունեն միաշղթա, ոչ վարակիչ ՌՆԹ գենոմ[37]։ Էբոլավիրուսի գենոմը պարունակում է յոթ գեներ, այդ թվում՝ 3'-UTR-NP-VP35-VP40-GP-VP30-VP24-L-5'-UTR[30][30]։ Հինգ տարբեր էբոլավիրուսների գենոմները (BDBV, EBOV, RESTV, SUDV և TAFV) տարբերվում են գեների հաջորդականությամբ և քանակով ու տեղադրությամբ։ Բոլոր ֆիլովիրուսների նման, էբոլավիրուսների վիրիոնները թելանման մասնիկներ են, որոնք կարող են հայտնվել "U" տառի, "6" թվի ձևերով, նաև կարող են լինել սպիրալաձև, կիսաշրջանաձև կամ ճյուղավորված[30][38]։ Ընդհանուր առմամբ, էբոլավիրիոններն ունեն 80 նմ լայնություն, իսկ երկարությունը կարող է հասնել 14,000 նմ[39]։

Էբոլա վիրուսի վիրիոնի պատկեր էլեկտրոնային միկրոգրաֆիայով

Ենթադրվում է, որ նրանց կենսական ցիկլը սկսվում է վիրիոնի կապումով բջջի մակերեսին առկա սպեցիֆիկ ընկալիչներին, ինչպիսին են С տիպի լեկտինները, DC-SIGN և ինտեգրինները, ինչին հաջորդում է վիրուսի և բջջի թաղանթների միաձուլումը[40]։ Բջջի կողմից կլանված վիրիոնը տեղափոխվում դեպի թթվային էնդոսոմներ և լիզոսոմներ, որտեղ վիրուսի թաղանթի գլիկոպրոտեին GP ճեղքվում է[40]։ Այս գործընթացը թույլ է տալիս վիրուսին կապվել բջջային սպիտակուցներին՝ թույլ տալով նրան միաձուլվել բջջի ներքին թաղանթին և ազատվել վիրուսային նուկլեոկապսիդից[40]։ Էբոլա վիրուսի կառուցվածքում առկա գլիկոպրոտեինը (հայտնի որպես GP1,2) պատասխանատու է վիրուսի՝ թիրախ բջիջներին կապվելու և վերջիններիս ախտահարելու համար[41]։ L գենով կոդավորվող վիրուսային ՌՆԹ-պոլիմերազան, մասնկիորեն անջատում է նուկլեոկապսիդը և կատարում գեների տրանսկրիպցիա՝ առաջացնելով ի-ՌՆԹ-դրական շղթաներ, որոնք այնուհետեև ենթարկվում են տրանսլյացիայի՝ առաջացնելով կառուցվածքային և ոչ կառուցվածքային սպիտակուցներ։ Սինթեզվողներից ամենատարածված սպիտակուցն է նուկլեոպրոտեինը, որի կոնցենտրացիան տեր բջջում որոշվում է, երբ L-ը գենի տրանսկրիպցիայից անցնում է գենոմի ռեպլիկացիայի (կրկնապատկում)։ Վիրուսային գենոմի կրկնապատկման արդյունքում առաջանում են ամբողջական երկարությամբ դրական շղթայով անտիգենոմներ, որոնք էլ իրենց հերթին ենթարկվում են տրանսկրիպցիայի՝ բերելով վիրուսի սերնդի բացասական շղթայով գենոմի պատճենների առաջացմանը[42]։ Նոր սինթեզված կառուցվածքային սպիտակուցները և գենոմը ինքնուրույն հավաքում և կուտակվում են բջջաթաղանթի ներքին մակերեսին։ Վիրիոնները բողբոջումով արտազատվում են բջջից՝ կառուցելով իրենց արտաքին թաղանթը տեր բջջի բջջաթաղանթից։ Սերնդի հասուն ներկայացուցիչները հետագայում ախտահարում են այլ բջիջներ՝ կրկնելով ցիկլը։ EBOV-ի վիրուլենտ բնութագրիչների պատճառով էբոլա վիրուսի գենետիկան դժվար է հետազոտել[43]։

Փոխանցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էբոլավիրուսի կենսական ցիկլը

Կա համոզմունք, որ Էբոլա հիվանդությունը տարածվում է միայն հիվանդության ախտանշաններն ունեցող մարդկանց արյան կամ այլ կենսաբանական հեղուկների հետ անմիջական շփման ճանապարհով[44][45][46]։ Էբոլա վիրուսներ պարունակող կենսաբանական հեղուկներից են թուքը, լորձը, փսխման զանգվածները, արցունքները, կղանքը, քրտինքը, կրծքի կաթը, մեզը և սերմնահեղուկը[5][32]։ Ըստ ԱՀԿ տվյալների՝ միայն շատ ծանր հիվանդները կարող են փոխանցել հիվանդությունը բերանային հեղուկով, և վիրուսը ամբողջովին չի կարող փոխանցվել քրտինքով։ Շատ մարդիկ հիվանդությունը տարածում են արյան, կղանքի և փսխման զանգվածների միջոցով[6]։ Վիրուսի համար մուտքի դուռ են համարվում քթի խոռոչը, բերանի խոռոչը, աչքերը, բաց վերքերը, կտրվածքները և քերծվածքները[32]։ Էբոլան կարող է տարածվել մեծ կաթիլների միջոցով․ սակայն կա կարծիք, որ դա տեղի է ունենում միայն շատ ծանր հիվանդների մոտ[47]։ Այդ կոնտամինացիան կարող է տեղի ունենալ, երբ կաթիլը ընկնում է մարդու վրա[47]։ Վիրուսով ախտահարված մակերեսների և իրերի հետ շփումը, մասնավորապես ասեղների և ներարկիչների, նույնպես կարող է վարակի փոխանցման պատճառ դառնալ[48][49]։ Վիրուսը չոր վիճակում արտաքին միջավայրի իրերի վրա կարող է գոյատևել մի քանի ժամ, իսկ օրգանիզմից դուրս գտնվող կենսաբանական հեղուկներում՝ մի քանի օր[32][50]։

Թաղման գործընթացի անվտանգ իրականացում

Էբոլա վիրուսն ունակ է վերականգնումից հետո դեռ 3 ամսից ավել պահպանվել սերմնահեղուկում, որն էլ կարող է սեռական ճանապարհով վարակի փոխանցման պատճառ դառնալ[5][51][52]։ Վիրուսի պահպանումը սերմնահեղուկում 1 տարուց ավել գրանցվել է սկրինինգի ազգային ծրագրում[53]։ Վերականգնումից հետո Էբոլան կարող է հանդիպել նաև կանանց կրծքի կաթում և հայտնի չէ, թե երբ է կրծքով կերակրումը նորից դառնում անվտանգ[6]։ 2014 թվականին, վիրուսից արյան մաքրվելուց 2 ամիս անց, այն հայտնաբերվել է նաև մի պացիենտի աչքում[54]։ Այլ դեպքերում, հիվանդությունից վերականգնվածները վարակիչ չեն[48]։

Այն երկրներում, որտեղ առկա բժշկական համակարգը ունակ է պահպանելու բժշկական մեկուսացման ճիշտ պրոցեդուրաները, համավարակի ներուժը համարվում է ցածր[55]։ Սովորաբար, երբ առկա են հիվանդության ախտանշանները, անհնար է ճանապարհորդել առանց օգնության[5]։

Դիակները ևս վարակիչ են․ այսպիսով, մարդիկ, որոնք թաղման ավանդական արարողակարգի կամ ավելի ժամանակակից գործընթացներում, օրինակ՝ զմռսում, շփվում են դիակի հետ, գտնվում են ռիսկի խմբում[55]։ 2014 թվականին տեղի ունեցած բռնկումների ընթացքում Էբոլայով վարակման դեպքերի 69% կապված է եղել գվինեական թաղումների ծիսակատարությունների ժամանակ դիակների հետ չպաշտպանված կամ (ոչ անհրաժեշտ ձևով պաշտպանված) շփման հետ[56][57]։

Էբոլայով տառապողների բուժումով զբաղվող բուժ-անձնակազմը վարակման ամենամեծ ռիսկի խմբում են[48]։ Ռիսկը ավելի է մեծանում, երբ նրանք չեն կրում պաշտպանիչ հագուստ՝ դիմակներ, ձեռնոցներ, խալաթ և ակնոցներ․ չեն կրում դրանք պատշաճ կերպով․ կամ ճիշտ չեն վարվում կոնտամինացված հագուստի հետ[48]։ Ռիսկը մասնավորապես մեծ է Աֆրիկայի որոշ տեղամասերում, որտեղ հիվանդության հանդիպման հաճախականությունը մեծ է և առողջապահական համակարգը գործում է թերի[58]։ Որոշ Աֆրիկական երկրներում տեղի է ունեցել վարակի ներհիվանդանոցային փոխանցում ենթամաշկային ներարկման ասեղներով[59][60]։ Որոշ բուժհաստատություններ, որոնք հոգ են տանում հիվանդությամբ տառապողների մասին, չունեն հոսող ջուր[61]։ ԱՄՆ-ում հիվանդների բուժումով զբաղվող երկու բուժաշխատողների շրջանում հիվանդության տարածումը առաջացրել է քննադատություն ոչ ադեկվատ վերապատրաստման և պրոցեդուրաների իրականացման շուրջ[62]։

Վիրուսի փոխանցումը մարդուց մարդու օդով վիրուսային հիվանդության բռնկումների ընթացքում չի գրանցվել[4], և օդա-կաթիլային ճանապարհով փոխանցումը միայն նկարագրվել է շատ խիստ լաբորատոր պայմաններում, այն էլ միայն՝ խոզերից պրիմատներին, բայց ոչ պրիմատներից պրիմատներին[44][49]։ Էբոլայի տարածումը ջրով, սննդով, բացի վայրի կենդանիների մսից, չի հայտնաբերվել[48][49]։ Մոծակներով և այլ միջատներով տարածումը չի նկարագրվել[48]։ Ուսումնասիրված են նաև փոխանցման այլ հնարավոր տարբերակներ[50]։

Օդա-կաթիլային ճանապարհով փոխանցումը մարդկանց շրջանում տեսականորեն հնարավոր է Էբոլա վիրուսային մասնիկների թքի մեջ առկայության դեպքում, որը կարող է անցնել օդ հազի կամ փռշտոցի միջոցով, բայց նախորդ համաճարակների դիտարկման տվյալները ցույց են տալիս, որ օդա-կաթիլային եղանակով փոխանցման ռիսկը ցածր է[4]։ Օդա-կաթիլային ճանապարհով փոխանցումն ուսումնասիրող մի շարք հետազոտություններ եզրակացրել են, որ խոզերից պրիմատներին փոխանցումը կարող է տեղի ունենալ առանց ուղղակի կապի, քանի որ, ի տարբերություն մարդկանց և պրիմատների, ԷՎՀ ունեցող խոզերը ունեն վիրուսի մեծ կոնցենտրացիա իրենց թոքերում, և ոչ թե արյան մեջ[63]։ Հետևաբար, ԷՎՀ-ով խոզերը կարող են տարածել հիվանդությունը օդում և հողում առկա կաթիլներով հազի կամ փռշտոցի ժամանակ[64]։ Ի տարբերություն վերջինիս, մարդկանց և այլ պրիմատների դեպքում վիրուսը կուտակվում է իրենց մարմնում, մասնավորապես արյան մեջ, իսկ թոքերում՝ ոչ շատ[64]։ Այս պատճառով են հետազոտողները նկարագրել խոզերից պրիմատներին հիվանդության փոխանցումը առանց ֆիզիկական կոնտակտի, բայց չի հայտնաբերվել պրիմատների, առանց ակտուալ կոնտակտի, վարակման ոչ մի ապացույց, նույնիսկ այն փորձերում, որտեղ վարակված և չվարակված պրիմատները շնչում էին նույն օդը[63][64]։

Սկզբնական դեպք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գանայում եփելուն նախապատրաստված վայրի կենդանիների միս։ Աֆրիկայում սնվելու համար որսած վայրի կենդանիները, այդ թվում՝ fruit bats[65][66]։ Հասարակածային Աֆրիկայում վայրի կենդանիների մսի օգտագործումը կապված է հիվանդություննների, այդ թվում Էբոլայի, փոխանցումով կենդանիներից մարդուն[67]։

Չնայած ամբողջությամբ պարզ չէ, թե ինչպես է Էբոլան ի սկզբանե փոխանցվում կենդանիներից մարդուն, կա կարծիք, որ տարածումը ներառում է վարակված կենդանու կամ չղջիկների հետ ուղղակի շփումը[48]։ Բացի չղջիկներից, ԷԲՀ-ով երբևէ վարակված այլ վայրի կենդանիներից են կապիկների որոշ տեսակները, շիմպանզեները, գորիլաները, բաբունները և անտիլոպերը[68]։

Կենդանիները կարող են վարակվել՝ ուտելով վիրուսակիր չղջիկների կծած մրգերը[69]։ Մրգերի արտադրությունը, կենդանիների պահվածքը և այլ գործոնները կարող են խթանել բռնկումներ կենդանիների պոպուլյացիաներում[67]։

Ապացույցները փաստում են, որ ընտանի շները և խոզերը նույնպես կարող են վարակվել ԷՎՀ[70]։ Վիրուսակիր շների մոտ ախտանշաններ չեն հայտնաբերվում, իսկ խոզերի մոտ հայտնաբերվել է վիրուսի փոխանցման ունակություն առնվազն մի քանի պրիմատներին։ Չնայած որոշ շներ, գտնվելով տեղի ունեցած բռնկումների տարածքում ունեցել են վիրուսի նկատմամբ հակամարմինների, հստակ չէ, թե ունեցե՞լ են արդյոք նրանք դեր մարդկանց շրջանում հիվանդության փոխանցման հարցում[66]։

Ռեզերվուար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էբոլայի բնական ռեզերվուարը դեռևս հաստատման կարիք ունի; այնուամենայնիվ չղջիկները համարվում են առավել հավանական թեկնածուները[49]։ Հայտնաբերված են չղջիկների երեք տեսակներ (Hypsignathus monstrosus, Epomops franqueti և Myonycteris torquata), որոնք կարող են կրել վիրուսը առանց հիվանդանալու[71]։ 2013 թվականի տվյալներով, այլ կենդանիների ներգրավվածությունը դրա տարածման հարցում հայտնի չէ[65]։ Բույսերը, հոդվածոտանիները, կրծողները և թռչունները նույնպես վիրուսի հնարավոր ռեզերվուար են համարվում[2][26]։

Հայտնի է, որ չղջիկները բնակություն են հաստատել բամբակի գործարանում, որտեղ և նկարագրվել են բռնկումների առաջին դեպքերը 1976 և 1979 թվականներին, և ներգրավված են եղել նաև 1975 և 1980 թվականներին Մարբուրգյան վիրուսով վարակման մեջ։ Փորձնականորեն, 24 բույսերի և ողնաշարավորների 19 տեսակների մեջ ներմուծվել է Էբոլա վիրուս, և վարակվել են միայն չղջիկները[25]։ Չղջիկների մոտ հիվանդության կլինիկական նշաններ չեն դրսևորվել, որն էլ ապացույց է հանդիսանում, որ այդ չղջիկները Էբոլա վիրուսների ռեզերվուարային տեսակներ են։ Թվով 1,030 կենդանիների, այդ թվում Գաբոնից և Կոնգոյի հանրապետությունից 679 չղջիկների, 2002–2003 թվականների ուսումնասիրություններում հայտնաբերվել են Էբոլա վիրուսի ՌՆԹ կրող 13 չղջիկներ[72]։ Բանգլադեշում չղջիկների մոտ հայտնաբերվել են հակամարմիններ Zaire և Reston վիրուսների նկատմամբ, ենթադրվում է, որ այդ չղջիկներն էլ են վիրուսի պոտենցիալ տերեր և, որ Ասիայում կան Ֆիլովիրուսներ[73]։

1976-1998 թվականների ընթացքում վիրուսի բռնկումների տարածաշրջաններից նմուշառված 30,000 կաթնասունների, թռչունների, սողունների և հոդվածոտանիների մոտ Էբոլա վիրուսը չի հայտնաբերվել, բացառությամբ Կենտրոնակաաֆրիկյան Հանրապետությունից հավաքված վեց կրծողների (Mus setulosus և Praomys տեսակներին պատկանող) և մեկ գետնափորի (Sylvisorex ollul)) մոտ հայտնաբերված գենետիկ հետքերից[25][74]։ Այնուամենայնիվ, հետագա հետազոտությունները չեն հաստատել չղջիկների ռեզերվուար լինելը[75]։ 2001 և 2003 թվականների բռնկումների ընթացքում Էբոլա վիրուսի հետքերը հայտնաբերվել են գորիլաների և շիմպանզեների դիակներում, որն այնուհետև դարձել է մարդկանց վարակման աղբյուր։ Սակայն, վարակման արդյունքում այդ տեսակների շրջանում մահացության բարձր տոկոսը վերջիններիս բնական ռեզերվուար լինելը դարձնում է քիչ հավանական[25]։

Անտառահատումը նշվել է որպես վերջին ժամանակաշրջանում բռնկումների հնարավոր աղբյուր, այդ թվում՝ Արևմտյան Աֆրիկայի Էբոլա վիրուսային համաճարակի։ ԷՎՀ ինդեքսային դեպքերը հաճախ մոտ են եղել վերջերս անտառահատված շրջաններին[76][77]։

Ախտաֆիզիոլոգիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ախտածնության սխեմատիկ պատկեր

Ինչպես այլ ֆիլովիրուսները, EBOV կրկնապատկման է ենթարկվում շատ բջիջներում, արտադրելով մեծ քանակությամբ վիրուսներ մոնոցիտներում, մակրոֆագերում, դենդրիտային և այլ բջիջներում, այդ թվում՝ հեպատոցիտներում, ֆիբրոբլաստներում և մակերիկամների բջիջներում[78]։ Վիրուսի կրկնապատկումը խթանում է բորբոքման միջնորդանյութերի արտադրությունը և բերում սեպսիսի[79]։

Կա կարծիք, որ մարդը կարող է վարակվել EBOV լորձաթաղանթների կամ մաշկի հետ շփման միջոցով[63]։ Վարակումից հետո էնդոթելային բջիջները (որոնք պատում են արյունատար անոթների ներքին մակերեսը), հեպատոցիտները և իմուն բջիջների որոշ տեսակներ, ինչպիսիք են մակրոֆագերը, մոնոցիտները և դենդրիտային բջիջները գրոհի հիմնական թիրախներն են համարվում[63]։ Հետագայում իմուն բջիջները տարածում են վիրուսը դեպի շրջակա ավշային հանգույցներ, որտեղ էլ տեղի է ունենում վիրուսի հետագա վերարտադրությունը[63]։ Այնտեղից վիրուսը կարող է ներթափանցել արյունատար և ավշային համակարգ և տարածվել ամբողջ օրգանիզմով[63]։ Մակրոֆագերը առաջինն են վարակվում վիրուսով, որի արդյունքում տեղի է ունենոմ ապոպտոզ[40]։ Լեյկոցիտների այլ տեսակներ, օրինակ՝ լիմֆոցիտները, նույնպես ենթարկվում են ապոպտոզի՝ բերելով արյան մեջ լիմֆոցիտների քանակի խիստ նվազման[63]։ Այն նպաստում է EBOV վարակվածների շրջանում իմուն պատասխանի թուլացմանը[63]։

Էնդոթելային բջիջները կարող են վարակվել վիրուսի ազդեցությունից հետո 3 օրերի ընթացքում[40]։ Էնդոթելային բջիջների քայքայումը, որը բերում է արյունատար անոթների վնասմանը, կարելի է վերագրել EBOV-ի գլիկոպրոտեիններին։ Այդ վնասումը տեղի է ունենում Էբոլա վիրուսային գլիկոպրոտեինների (GP) սինթեզի հետևանքով, որը նվազեցնում է յուրահատուկ ինտեգրինների հասանելիությունը, որոնք պատասխանատու են բջիջների ամրացման համար միջբջջային կառույցներին և բերում է լյարդի վնասմանը՝ խանգարելով արյան մակարդելիությունը։ Վարակված մարդկանց շրջանում պատահող տարածուն արյունահոսությունը այտուցի և հիպովոլեմիկ շոկի առաջացման պատճառ է դառնում[80]։ ԷՎՀ դեպքում հաճախ դիտվող դիսեմինացված ներանոթային մակարդման համախտանիշը բացատրվում է մակարդման կասկադի արտաքին ուղու ակտիվացումով՝ պայմանավորված մակրոֆագերի և մոնոցիտների կողմից հյուսվածքային գործոնի (III գործոն) մեծ քանակության արտադրությունով[19]։

Վարակումից հետո սինթեզվում է քիչ լուծվող գլիկոպրոտեին (sGP կամ GP)։ EBOV-ի կրկնապատկումը ընկճում է վարակված բջիջների սպիտակուցների սինթեզը և ախտահարում տիրոջ իմուն համակարգը։ GP ձևավորում է տրիմերային համակարգ, որը կապում է վիրուսին էնդոթելիալ բջիջների հետ։ sGP ձևավորում է դիմերային համակարգ, որն ընկճում է ազդակի հաղորդումը նեյտրոֆիլներին՝ լեյկոցիտների այլ տարատեսակին։ Այն հնարավորություն է տալիս վիրուսին խուսափել իմուն պատասխանից՝ ընկճելով նեյտրոֆիլների ակտիվացման վաղ փուլերը։

Իմունային համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիլովիրուսային վարակը ընկճում է նաև բնածին իմուն համակարգի պատշաճ ֆունկցիոնալությունը[41][81]։ EBOV-ի սպիտակուցները բթացնում են մարդու իմուն պատասխանը վիրուսայի վարակների նկատմամբ՝ ազդելով բջիջների կողմից ինտերֆերոնային սպիտակուցների՝ ալֆա, բետա և գամմա, արտազատման և պատասխանելու ունակության վրա[42][82]։

Վիրուսի VP24 և VP35 կառուցվածքային սպիտակուցները գլխավոր դեր են կատարում այդ ինտերֆերենցիայի գործում։ Երբ բջիջը վարակված է EBOV-ով նրա ցիտոզոլում (RIG-I և MDA5) և դրանից դուրս (Toll-like receptor 3 (TLR3), TLR7, TLR8 և TLR9) տեղակայված ընկալիչները ճանաչում են վիրուսի հետ ասոցացված վարակիչ մոլեկուլները[42]։ TLR ակտիվացման դեպքում սպիտակուցները, ներառյալ ինտերֆերոնի կարգավորիչ գործոն 3 և ինտերֆերոնի կարգավորիչ գործոն 7, թողարկում են ազդանշանային կասկադը, ինչը բերում է 1 տիպի ինտերֆերոնների էքսպրեսիայի[42]։ Տիպ 1 ինտերֆերոնները այնուհետև արտազատվում և կապվում են IFNAR1 և IFNAR2 ընկալիչների հետ, որոնք էքսպրեսվում են հարևան բջջի արտաքին մակերեսին[42]։ Հենց որ ինտերֆերոնը կապվում է իր ընկալիչների հետ հարևան բջջի մակերեսին, ակտիվանում են ազդանշանային սպիտակուցներ STAT1 և STAT2 և ուղղվում դեպի բջջի կորիզ[42]։ Այն թողարկում է ինտերֆերոնով խթանվող գեների էքսպրեսիա, որոնք կոդավորում են հակավիրուսային հատկություններով օժտված սպիտակուցներ[42]։ EBOV-ի V24 սպիտակուցը արգելում է այդ հակավիրուսային սպիտակուցների արտադրությունը՝ կանխելով հարևան բջջում STAT1 ազդանշանային սպիտակուցի մուտքը դեպի կորիզ[42]։ VP35 սպիտակուցը ուղղակիորեն ընկճում է բետա-ինտերֆերոնի արտադրությունը[82]։ Արգելակելով այդ իմուն ռեակցիաները՝ EBOV կարող է արագ տարածվել ամբողջ օրգանիզմով[40]։

Ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ կա ԷՎՀ կասկած՝ ճանապարհորդությունները, աշխատանքի պատմությունը և վայրի բնության վրա ազդեցությունը համարվում են կարևոր գործոններ հետագա ախտորոշման համար։

Լաբորատոր զննում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԷՎՀ հնարավոր ոչ սպեցիֆիկ լաբորատոր ցուցանիշները ներառում են․ թրոմբոցիտոպենիան; սկզբնական լեյկոցիտոպենիան, որին հաջորդում է լեյկոցիտոզը; լյարդային ալանինամինոտրանֆերազ(ALT) և ասպարտատամինոտրանսֆերազ(AST) ֆերմենտների քանակի բարձրացումը; և արյան մակարդելիության խանգարումները՝ հաճախ պայմանավորված դիսեմինացված ներանոթային մակարդման համախտանիշով, օրինակ՝ պրոթրոմբինային, թրոմբոպլաստինային մասնակի և արյունահոսության ժամանակների երկարացում[83]։ Ֆիլովիրիոնները, ինչպես օրինակ EBOV, էլեկտրոնային մանրադիտակով հետազոտման ժամանակ բջջային կուլտուրաներում կարող են առանձնացվել իրենց յուրահատուկ թելանման ձևով[84]։

ԷՎՀ ախտորոշումը հաստատվում է վիրուսի անջատումով, նրա ՌՆԹ-ի և սպիտակուցների կամ հիվանդի արյան մեջ վիրուսի նկատմամբ առաջացած հակամարմինների հայտնաբերումով։ Վիրուսի անջատումը բջջային կուլտուրայով, վիրուսային ՌՆԹ-ի հայտնաբերումը պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայով (ՊՇՌ)[19] և սպիտակուցների հայտնաբերումը իմունոֆերմենտային անալիզով (ELISA) ավելի նպատակահարմար է կիրառել հիվանդության վաղ փուլերում, ինչպես նաև դիակում վիրուսի հայտնաբերման համար։ Վիրուսի նկատմամբ առաջացած հակամարմինների հայտնաբերումը առավել հուսալի է հիվանդության ուշ փուլերում և վերականգնվողների շրջանում[85]։ IgM հակամարմինները հնարավոր է հայտնաբերել ախտանշանների ի հայտ գալուց 2 օր անց, իսկ IgG՝ 6-18[19]։ Բռնկման ընթացքում վիրուսի անջատումը բջջային կուլտուրայով անհնար է։ Շարժական դաշտային հոսպիտալներում ամենատարածված և զգայուն ախտորոշիչ մեթոդներն են քանակական ՊՇՌ և իմունոֆերմենտային անալիզը (ELISA)[86]։ 2014 թվականին, երբ Լիբերիայի որոշ շրջաններում տեղադրեցին հետազոտությունների համար նախատեսված նոր շարժական սարքավորումներ, փորձերի արդյունքները սկսեցին ստանալ նմուշի ներկայացումից 3-5 ժամ անց[87]։ 2015 թվականին ԱՀԿ-ի կողմից հաստատվեց անտիգենային արագացված զննումը, որի արդյունքը տեսանելի է 15 րոպե անց։ Հնարավոր է Էբոլան հաստատել տուժածների 92%-ի մոտ և բացառել այն ազդեցությանը չենթարկվողների 85%-ի մոտ[88]։

Տարբերակիչ ախտորոշում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԷՎՀ վաղ ախտանշանները կարող են նման լինել Աֆրիկայում տարածված այլ հիվանդություններին, այդ թվում՝ մալարիային և մլակային տենդին[21]։ Ախտանշանները նման են նաև այլ վիրուսային հեմոռագիկ տենդերին, դրանք են՝ Մարբուրգյան վիրուսային հիվանդությունը, Կոնգո-Ղրիմյան հեմոռագիկ տենդը և Լասսայի տենդը[89][90]։

Ամբողջական տարբերակիչ ախտորոշումը լայնածավալ է և պահանջում է շատ այլ վարակիչ հիվանդությունների դիտարկումներ, ինչպիսիք են՝ որովայնային տիֆը, բակտերիալ դիզենտերիան, ռիկետցիոզը, խոլերան, սեպսիսը, Լայմի հիվանդությունը, EHEC էնտերիտները, վարակիչ դեղնախտը, ժանտախտը, Q տենդը, կանդիդոզը, հիստոպլազմոզը, տրիպանոսոմոզը, ընդերային լեյշմանիոզը, կարմրուկը և այլոց շարքում նաև վիրուսային հեպատիտը[91]։

Ոչ վարակիչ հիվանդությունները, որոնք կարող են առաջացնել ԷՎՀ նման ախտանշաններ, ներառում են՝ սուր պրոմիելոցիտային լեյկոզը, հեմոլիտիկ-ուրեմիկ համախտանիշը, օձի խայթոցը, մակարդման գործոնների անբավարարությունը/թրոմբոցիտար ախտահարումները, թրոմբոցիտար թրոմբոցիտոպենիկ պուրպուրան, Ռենդյու-Օսլեր-Վեբերի հիվանդությունը, Կավասակիի հիվանդությունը և վարֆարինիային թունավորումը[86][92][93][94]։

Կանխարգելում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատվաստանյութեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախքան 2014 թվականը Էբոլայի դեմ պատվաստանյութերի շատ տարատեսակներ են ստեղծվել տասնամյակների ընթացքում[95], սակայն 2014 թվականի նոյեմբերի դրությամբ ԱՄՆ-ում դրանցից ոչ մեկը մարդկանց համար կիրառության մեջ չի դրվել[96][97][98]։ 2016 թվականի դեկտեմբերին Էբոլան 70–100% կանխարգելվել է rVSV-ZEBOV պատվաստանյութով, և վերջինս դարձել է հիվանդության դեմ առաջին հաստատված պատվաստանյութը[8][99][100]։

Վարակի վերահսկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վարակված մարդկանց խնամողները պետք է կրեն պաշտպանիչ հագուստ, այդ թվում՝ դիմակներ, ձեռնոցներ և պաշտպանիչ ակնոց[101]։ ԱՄՆ-ի Հիվանդությունների Վերահսկման Կենտրոնները (ՀՎԿ) խորհուրդ են տալիս, որ պաշտպանիչ պարագաները մաշկը բաց չթողնեն[102]։ Սա նաև խորհուրդ է տրվում այն մարդկանց, որոնք կարող են գործ ունենալ վարակված մարդու կենսաբանական հեղուկների հետ[103]։ 2014 թվականին ՀՎԿ խորհուրդ տվեց, որ բուժանձնակազմը վերապատրաստում անցնի անհատական պաշտպանության միջոցների(ԱՊՄ) պատշաճ կերպով հագնելու և հանելու վերաբերյալ; ի լրացում դրան, կենսաբանական անվտանգության վերաբերյալ համապատասխան վերապատրաստում անցած նշանակված անձը պետք է հետևի այդ պրոցեդուրաների բոլոր քայլերին՝ դրանց ճիշտ իրականացման մեջ համոզվելու համար[102]։ Սիերա Լեոնեում այս անվտանգության պարագաները կրելու ուսուցման բնորոշ տևողությունը կազմում է մոտ 12 օր[104]։

Վիրուսային հեմոռագիկ տենդից մեկուսացման անվտանգության միջոցառումներ

Վարակված մարդուն անհրաժեշտ է մեկուսացնել մյուսներից[101]։ Բոլոր սարքավորումները, բժշկական թափոնները, պացիենտների իրերը և մակերեսները, որոնք կոնտակտի մեջ են եղել կենսաբանական հեղուկների հետ վարակազերծման կարիք ունեն[103]։ 2014 թվականի բռնկման ընթացքում հավաքվել էին կոմպլեկտներ, որպեսզի օգնեին մարդկանց բուժել Էբոլան իրենց տներում, դրանք ներառում էին պաշտպանիչ հագուստ, ինչպես նաև կալցիումի հիպոքլորիդ և այլ մաքրող միջոցներ[105]։ Հիվանդների մասին հոգ տանող անձանց այս մեթոդների ուսուցումը և նմանատիպ մեկուսացման պարագաներով ապահովումը եղել է «Բժիշկներ առանց սահմանների» առաջնահերթությունը[106]։

Էբոլավիրուսները կարող են էլիմինացիայի ենթարկվել բարձր ջերմաստիճանային պայմաններում (տաքացնելով 30-60 րոպե 60 °C-ի պայմաններում, կամ 5 րոպե եռացնելով)։ Արտաքին մակերեսների վարակազերծման համար կարելի է կիրառել որոշ լիպիդային լուծիչներ, օրինակ՝ որոշ սպիրտային հիմքով նյութեր, դետերգենտներ, նատրիումի կամ կալցիումի հիպոքլորիտ և այլ վարակազերծող միջոցներ համապատասխան կոնցենտրացիաներով[68][107]։

ԱՀԿ-ն հորդորում է բնակչությանը տեղեկացված լինել Էբոլա վիրուսով վարակման ռիսկի գործոնների և պաշտպանիչ միջոցների վերաբերյալ, որոնք կարող են ձեռնարկվել անհատների կողմից վարակի կանխարգելման նպատակով[2]։ Այդ միջոցառումները ներառում են վարակված մարդկանց հետ ուղղակի շփման սահմանափակում և կանոնավոր կերպով ձեռքերի լվացում ջրով և օճառով[108]։

Վայրի կենդանիների միսը՝ որոշ աֆրիկացիների սննդակարգում սպիտակուցների կարևոր աղբյուրը, անհրաժեշտ է մշակել և պատրաստել համապատասխան պաշտպանիչ հագուստով և մանրակրկիտ եփել օգտագործելուց առաջ[2]։ Որոշ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ օգտագործվող վայրի կենդանիների շրջանում Էբոլայի բռնկումները կարող են համապատասխանաբար բերել բռնկմանը նաև մարդկանց շրջանում։ Սկսած 2003 թվականից այդպիսի բռնկումները վերահսկվում են` մարդկանց շրջանում Էբոլայի բռնկումների կանխատեսման և կանխարգելման համար[109]։

Բրիտանացի կինը՝ պաշտպանիչ հագուստով

Եթե Էբոլայով հիվանդը մահանում է՝ անհրաժեշտ է սահմանափակել ուղղակի շփումը դիակի հետ[101]։ Որոշ թաղման արարողակարգեր, որոնք կարող են առաջացնել ուղղակի շփում դիակի հետ, պահանջում են վերաձևափոխում, այդպիսով հնարավոր է լինում պահել պատշաճ պաշտպանիչ արգելք մահացած և կենդանի մարդկանց միջև[110][111][112]։ Հասարակական անտրոպոլոգները կարող են օգնել գտնել թաղման ավանդական կանոնների այլընտրանքային տարբերակներ[113]։

Փոխադրող անձնակազմին հանձնարարվում է հետևել մեկուսացման որոշակի պրոցեդուրաների, եթե որևէ մեկի մոտ առկա են ԷՎՀ բնութագրական ախտանշաններ[114]։ 2014 թվականի օգոստոսի տվյալներով ԱՀԿ-ն չի ենթադրում, որ ճանապարհորդությունների արգելումը նպաստել է հիվանդության տարածման նվազմանը[115]։ 2014 թվականի հոկտեմբերին ՀՎԿ-ն սահմանել է ռիսկի չորս մակարդակներ, որոնք կիրառվում են 21 օրական մոնիտորինգով ախտանշանների մակարդակի որոշման և հասարակական գործունեության սահմանափակման համար[116]։ ԱՄՆ-ում ՀՎԿ-ն խորհուրդ է տալիս հասարակական գործունեության սահմանափակումները, ներառյալ ճանապարհորդությունները, չպահանջվեն հետևյալ սահմանված ռիսկի մակարդակների համար[116]․

  • գտնվելով Էբոլա վարակի լայն տարածվածություն և անհայտ ազդեցություն ունեցող երկրում (ցածր ռիսկ); կամ գտնվելով այդ երկրում ավելի քան 21 օր առաջ (ռիսկի բացակայություն)
  • հանդիպում հիվանդության ախտանշաններ ունեցող մարդու հետ, բայց ոչ երեք քայլ հեռավորության վրա առանց պաշտպանիչ միջոցների, և ոչ ուղղակի կոնտակտ կենսաբանական հեղուկների հետ
  • էբոլայի ախտանշաններ ունեցող մարդու մաշկի հետ կարճատև կոնտակտ, երբ համարվում է, որ պացիենտը այնքան էլ վարակիչ չէ (ցածր ռիսկ)
  • Էբոլայի ոչ լայն տարածված փոխանցում ունեցող երկրներում․ ուղղակի կոնտակտ անհատական պաշտպանության միջոցներ կրող և հիվանդության ախտանշաններ ունեցողների հետ (ցածր ռիսկ)
  • Էբոլա հիվանդություն ունեցող անձի հետ կոնտակտ՝ նախքան հվանդության ախտանշանների ի հայտ գալը (ռիսկի բացակայություն)

ՀՎԿ-ն առաջարկում է և՛ բարձր, և՛ ցածր ռիսկի խմբում գտնվողների Էբոլա հիվանդության ախտանշանների մոնիտորինգ[116]։ Լաբորատորիաներում, որտեղ անցկացվում է ախտորոշիչ զննում, պահանջվում է կենսաբանական անվտանգության 4-րդ մակարդակին համարժեք պաշտպանություն[117]։ Լաբորատորիայի հետազոտողները պետք է լինեն պատշաճ կերպով վերապատրաստված կենսաբանական անվտանգության 4-րդ մակարդակի գործունեությանը և կրեն անհրաժեշտ անհատական անվտանգության պարագաները։

Անվտանգության միջոցների կրում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ներածություն
  • Ուսուցանված դիտորդ
  • Սեփական հագուստի հանում
  • Հետազոտման սարքավորումներ
  • Ձեռքերի լվացում
  • Բախիլներ
  • Ներքին ձեռնոցներ
  • Արտահագուստ
  • N95 դիմակ
  • Վիրահատական գլխարկ
  • Արտաքին գոգնոց
  • Արտաքին ձեռնոցներ
  • Պաշտպանիչ դիմակ
  • Ստուգում

Մեկուսացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեկուսացումը հիվանդների առանձնացումն է առողջներից։ Կարանտինը վերաբերվում է այն մարդկանց առանձնացմանը, ովքեր կարող են ենթարկված լինել հիվանդության ազդեցությանը այնքան ժամանակ, մինչև որ նրանց մոտ ի հայտ կգան հիվանդության ախտանշանները կամ այլևս չեն լինի ռիսկի խմբում[118]։ Կարանտինը, հայտնի նաև որպես հարկադրական մեկուսացում, սովորաբար արդյունավետ է տարածվածության նվազման համար[119][120]։ Կառավարությունները հաճախ կարանտինի են ենթարկում այն տարածաշրջանները, որտեղ հանդիպում է հիվանդությունը և այն անձանց, որոնք կարող են հիվանդությունը փոխանցել սկզբնական տարածաշրջանից դուրս[121]։ ԱՄՆ-ում օրենքը թույլ է տալիս էբոլավիրուսներով վարակվածներին ենթարկել կարանտինի[122]։

Հետադարձ կապ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետադարձ կապը կարևոր է բռնկման սահմանափակման համար։ Այն ներառում է յուրաքանչյուրի հայտնաբերումը, ով սերտ կապի մեջ է եղել վարակված անհատների հետ և հսկել նրանց 21 օրվա ընթացքում հիվանդության ախտանշանների հայտնաբերման համար։ Եթե այդ կոնտակտներից մեկը կապված է հիվանդության հետ՝ նա պետք է մեկուսացվI, հետազոտվI և բուժվI։ Այտուհետև գործողությունը կրկնվում է՝ հետապնդելով կոնտակտ ունեցողների հետ կոնտակտ ունեցողներին[123][124]։

Կառավարում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայումս չկա հաստատված յուրահատուկ բուժում[125]։ Սննդի և դեղերի որակի հսկման վարչությունը խորհուրդ է տալիս լինել ուշադիր Էբոլայի դեմ տարբեր տեսակի պրեպարատների գովազդային հայտարարությունների հետ, որտեղ կարող են լինել օգտակարության վերաբերյալ ոչ ստույգ և ավազակային հայտարարություններ[126][127]։

Ստանդարտ աջակցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուգանդա, Գուլուի մեկուսարան, 2000 թվականի հոկտեմբերի բռնկում

Բուժումը գերազանցապես ամոքիչ բնույթ ունի[128]։ Վաղ իրականացվող ամոքիչ բուժումը՝ ռեհիդրատացիոն և ախտանշանային, բարձրացնում է ապրելիության մակարդակը[2]։ Ռեհիդրատացիան կարող է իրականացվել բերանով կամ ներերակային ուղիով[128]։ Այդ միջոցառումները կարող են ընդգրկել ցավի կառավարումը, ինչպես նաև փսխման, տենդի և տագնապի բուժումը։ ԱՀԿ-ն առաջարկում է ցավի կառավարման համար խուսափել ասպիրինի և իբուպրոֆենի ընդունումից՝ կապված արյունահոսության բարձր ռիսկի հետ[129]։

Նաև կարող են կիրառվել արյան բաղադրիչներ՝ պահեստավորված արյան կարմիր բջիջներ, թրոմբոցիտներ կամ թարմ սառեցված պլազմա[128]։ Փորձարկվել են նաև մակարդման այլ կարգավորիչները, այդ թվում հեպարինը դիսեմինացված ներանոթային մակարդման համախտանիշի կանխարգելման համար, և մակարդման գործոնները՝ արյունահոսության դադարեցման համար[128]։ Հակամալարիային դեղերը և հակաբիոտիկները հաճախ կիրառվում են ախտորոշման հաստատումից առաջ[128], չնայած չկան այդպիսի բուժօգնության արդյունավետության ապացույցներ։ Ուսումնասիրվում են որոշ փորձարարական բուժումներ։

Երբ անհնար է իրականացնել ստացիոնար բուժում՝ ԱՀԿ-ի տնային խնամքին վերաբերվող ցուցումները հարաբերականորեն հաջողակ են եղել։ Առաջարկվում է վարակված մարդկանց և դիակների տեղափոխում ժավելով թրջված սրբիչներով, նաև բծերի մշակում ժավելով։ Նաև խորհուրդ է տրվում, որ խնամողները ձեռքերը մշակեն ժավելաջրով և բերանն ու քիթը ծածկեն ծածկոցով[130]։

Ինտենսիվ թերապիա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինտենսիվ թերապիան հաճախ կիրառվում է զարգացած երկրներում[131]։ Այն իր մեջ կարող է ներառել արյան ծավալի և էլեկտրոլիտային (աղերի) հավասարակշռության պահպանումը, ինչպես նաև առաջացող որևէ բակտերիալ վարակի բուժումը[131]։ Հեմոդիալիզի անհրաժեշտություն կարող է լինել երիկամային անբավարարության դեպքում, իսկ թոքերի ախտահարման դեպքում՝ էքստրակորպորալ թաղանթային օքսիգենացիայի[131]։

Կանխատեսում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԷՎՀ վարակվածների շրջանում ունի մահվան բարձր ռիսկ՝ 25%-90%[2][132]։ 2014 թվականի սեպտեմբերի տվյալներով վարակվածների շրջանում մահվան ռիսկը միջինում 50% է[2]։ Կոնգոյի Հանրապետության 2002-2003 թվականների բռնկման մահվան ամենաբարձր ռիսկը 90% է[133]։

Մահը, եթե պատահում է, ապա ախտանշանների ի հայտ գալուց 6-16 օր հետո և հաճախ հեղուկների կորստով պայմանավորված արյան ճնշման նվազման պատճառով[3]։ Ջրազրկման կանխարգելմանն ուղղված վաղ իրականացվող ամոքիչ թերապիան նվազեցնում է մահվան ռիսկը։

Եթե վարակված մարդը չի մահանում՝ վերականգնումը կարող է լինել արագ և լիարժեք։ Երկարաձգվող դեպքերը հաճախ բարդանում են երկարատև խնդիրների ծագումով, օրինակ՝ ամորձաբորբ, հոդացավեր, գերհոգնածություն, լսողության կորուստ, տրամադրության և քնի խանգարումներ, մկանային ցավեր, որովայնի ցավեր, դաշտանային ցիկլի խանգարումներ, վիժում, մաշկի դեսկվամացիա, մազաթափություն[19][134]։ Ծիածանաթաղանթի բորբոքումն ու այտուցը էՎՀ-ից հետո ողջ մնացածների մոտ աչքի ամենատարածված բարդությունն է[134]։ Նկարագրված են նաև աչքում ծագող այլ ախտանշաններ՝ լուսավախություն, արցունքահոսություն, տեսողության խանգարումներ[135]։

Վարակումից հետո էբոլան կարող է պահպանվել մարմնի որոշ հատվածներում, օրինակ՝ աչքում[136], կրծքագեղձերում և ամորձիներում[6][137]։ Վերականգնումից հետո սեռական ճանապարհով փոխանցումը կասկածի տակ է[138][139]։ Առողջացումից հետո սեռական ուղիներով փոխանցումը հազվադեպ պատահող երևույթ է[140]։ 2015 թվականի հոկտեմբերի տվյալներով վերականգնումից շատ ամիսներ անց գրանցվել է մենինգիտին նման հիվանդության մեկ դեպք[141]։

Սիերա Լեոնեում Էբոլա վիրուսով վարակումից հետո թվով 44 ողջ մնացածների հետազոտությունը գրանցել է 70% դեպքերում ոսկրամկանային ցավեր, 48%՝ գլխացավեր, 14%՝ աչքի ախտահարումներ[142]։

Համաճարակաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիվանդույթյունը հիմնականում հանդիպում է Ենթասահարայի տրոպիկական շրջաններում[2]։ Սկսած 1976 թվականից (երբ այն առաջին անգամ տարբերակվել է) մինչև 2013 թվականը ԱՀԿ-ն գրանցել է 1,716 հաստատված դեպքեր[2][10]։ Մինչ այսօր տեղի ունեցած ամենամեծ բռնկումը եղել է Արևմտյան Աֆրիկայի Էբոլա վիրուսային համաճարակը, որը Գվինեայում, Սիերա-Լեոնեում և Լիբերիայում բազմաթիվ մահերի պատճառ է դարձել[11][12]։

1976

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուդանի բռնկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հարավային Սուդան, Նզարայի բամբակի գործարան, որտեղ տեղի է ունեցել բռնկման առաջին դեմքը

ԷՎՀ առաջին հայտնի բռնկումը հայտնաբերվել է միայն փաստացի։ Այն պատահել է 1976 թվականի հունիս և նոյեմբեր ամիսների միջև ընկած ժամանակահատվածում Նզարայում՝ Հարավային Սուդանում[143][144](այդ ժամանակ Սուդանի մի մասն էր), որի պատճառ է հանդիսացել Sudan virus (SUDV)։ Սուդանի բռնկումը վարակել է 284 մարդու և սպանել 151։ Առաջին տարբերակվող դեպքը Սուդանում պատահել է հունիսի 27-ին Նզարայի բամբակի արտադրության գործարանի պահեստապետի մոտ, ով հոսպիտալիզացվել է հունիսի 30-ին և մահացել հուլիսի 6-ին[131]։ Չնայած Սուդանում հիվանդության բնռկմանը ներկա ԱՀԿ-ի բուժանձնակազմին հայտնի էր, որ գործ ունի մինչև այս անհայտ հիվանդության հետ՝ փաստացի «դրական տարբերակման» գործընթացը և վիրուսի անվանումը տեղի ունեցան միայն մի քանի ամիս անց Զաիրում[145]։

Զաիրի բռնկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՀՎԿ աշխատակիցը այրում է 1976 թվականի Զաիրում Էբոլայով հիվանդների բժշկական թափոնները

1976 թվականի օգոստոսի 26-ին ԷՎՀ երկրորդ բռնկումը սկսվել է հյուսիսային Զաիրի Մոնգալա նահանգի Յամբուկու անունով փոքր գյուղում (այժմ հայտնի որպես Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն)[146][147]։ Այս բռնկման պատճառը նախկինում Zaire ebolavirus անունը կրող EBOV-ն էր՝ Սուդանի առաջին բռնկումից տարբեր Էբոլավիրուսների ցեղի այլ ներկայացուցիչ։ Հիվանդությունով առաջին վարակված մարդը եղել է գյուղական դպրոցի տնօրեն՝ Մաբալո Լոկելան, որի մոտ ախտանշանները սկսել են դրսևորվել 1976 թվականի օգոստոսի 26-ին[148]։ Լոկելան վերադարձել է Կենտրոնաաֆրիկյան Հանրապետությանը սահմանակից Հյուսիսային Զաիրի ճանապարհորդությունից Էբոլա գետի այցելությունից հետո օգոստոսի 12-22 ընկած ժամանակահատվածում։ Սկզբում կարծում էին, որ նա ունի մալարիա և ստանում էր քինին։ Սակայն, նրա ախտանշանները շարունակում էին ծանրանալ և նա սեպտեմբերի 5-ին հոսպիտալիզացվում է Յամբուկուի միսսիոներական հիվանդանոցում։ Լոկելան մահանում է սեպտեմբերի 8-ին՝ ախտանշանների ի հայտ գալուց 14 օր անց[149][150]։

Շուտով Լոկելայի մահից հետո՝ նրա հետ կոնտակտ ունեցած մարդիկ ևս մահացան և Յամբուկուի բնակչությունը մատնվեց խուճապի։ Երկրի Առողջապահության Նախարարը և Զաիրի նախագահ Սեսե Սեկո Մաբուտուն ամբողջ տարածաշրջանում, այդ թվում Յամբուկու քաղաքում և մայրաքաղաք՝ Կինշասայում, հայտարարեց կարանտին։ Ոչ ոքի թույլ չէր տրվում մտնել կամ դուրս գալ տարածաշրջանից, իսկ ճանապարհները, ջրային ուղիներն ու օդանավակայաններն անցան ռազմական դրություն տակ։ Դպրոցները, ձեռնարկություններն և հասարակական կազմակերպությունները փակվեցին[151]։ Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնների (ՀՎԿ) հետազոտողները, այդ թվում Փիթեր Փիոթը՝ Էբոլայի համա-բացահայտողը, ավելի ուշ ժամանեց բռնկման արդյունքները գնահատելու համար՝ նկատելով, որ «ամբողջ տարածաշրջանը խուճապի մեջ էր»[152][153][154]։

Փիոթը եզրակացրեց, որ բելգիացի միանձնուհիներն են ոչ կանխամտացված սկսել համաճարակը՝ առանց ներարկիչների և ասեղների ստերիլիզացիայի ոչ անհրաժեշտ վիտամիններ ներարկելով հղի կանանց։ Բռնկումը ձգվել է 26 օր, իսկ կարանտինը՝ 2 շաբաթ։ Հետազոտողները ենթադրել են, որ հիվանդությունը վերացել է տեղի բնակչության կողմից ձեռնարկված անվտանգության միջոցառումների, տարածաշրջանում հայտարարված կարանտինի և ներարկումների դադարեցման շնորհիվ[151]։

Այդ բռնկման ընթացքում Նգոյ Մուշոլան ներկայացրեց Յամբուկու քաղաքում ԷՎՀ առաջին կլինիկական նկարագրությունը, որտեղ նա գրեց իր օրագրում հետևյալը․ «Հիվանդությունը բնութագրվում է մարմնի բարձր ջերմաստիճանով՝ մոտ 39 °C (102 °F), արյունային փսխումներով, արյունային լուծով, հետկրծոսկրային որովայնային ցավերով, prostration with 'heavy' articulations և միջինում 3 օրից արագ զարգացող մահով»[155]։

Սկզբնական բռնկման առաջացման համար պատասխանատու վիրուսը սկզբում համարվում էր Marburg virus-ը, որը հետագայում տարբերակվեց որպես վիրուսի առանձին տեսակ՝ կապված Մարբուրգյան վիրուսի հետ։ 2 բռնկումներից առանձնացված վիրուսի շտամների նմուշները անվանվեցին «Էբոլա վիրուս»՝ վիրուսային բռնկման առաջին դեպքի նկարագրման տեղամասի՝ Զաիրի կողքին գտնվող Էբոլա գետի պատվին[30]։ Կան տարաձայնություններ այն մասին, թե ով է անվան հեղինակը՝ Ամերիկական ՀՎԿ թիմի անդամ Կառլ Ջոնսոնը[156], թե բելգիացի հետազոտողները[157]։ Հետագայում գրանցվեցին շատ այլ դեպքեր, գրեթե բոլորը կենտրոնացված Յամբուկուի միսսիոներական հոսպիտալում կամ սերտ կապված այլ դեպքի հետ[148]։ Ընդհանուր առմամբ, Զաիրում պատահել է 318 դեպք և 280 մահ (մահածության գործակիցը 88% է)[158]։ Չնայած սկզբում այդ 2 բռնկումները համարվում էին փոխկապակցված, ավելի ուշ գիտնականները հասկացան, որ պատճառը 2 տարբեր էբոլավիրուսներ են՝ SUDV և EBOV[147]։ Զաիրի բռնկումը վերացվեց ԱՀԿ-ի և Կոնգոլեզեյի ռազմաօդային ուժերից փոխադրման օգնությամբ՝ գյուղացիների մեկուսացման, բժշկական գործիքների ստերիլիզացիայի և պաշտպանիչ հագուստի տրամադրման շնորհիվ։

1995-2014

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թվով երկրորդ մեծ բռնկումը տեղի ունեցավ 1995 թվականին Զաիրում (ներկայիս Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում)՝ վարակելով 315 և սպանելով 254 մարդկանց[2]։

2000 թվականին Ուգանդայում տեղի ունեցավ բռնկում՝ վարակելով 425 և սպանելով 224 մարդկանց, այս բռնկման համար պատասխանատուն էր Էբոլա վիրուսի Սուդան տեսակը[2]։

Էբոլա տենդի դեպքերը Աֆրիկայում սկսած 1976 թվականից

Կոնգոյի Հանրապետության 2003 թվականի բռնկման հետևանքվ վարակվեցին 143 և մահացան 128 մարդիկ, մահացությունը կազմում էր 90%, որը Էբոլա ցեղով մինչև այժմ առաջացած բռնկումների մեջ ամենաբարձր ցուցանիշն է կազմել[159]։

2004 թվականին, վարակված ասեղով իրեն ծակելով, Էբոլայից մահացավ ռուս գիտնականը[160]։

2007 թվականի ապրիլ և օգոստոս ամիսների միջև ընկած ժամանակահատվածում Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության 4 գյուղական շրջանների[161] տենդային համաճարակը[162] սեպտեմբերին հաստատվեց որպես Էբոլա[163]։ Տեղի գյուղապետի թաղմանը ներկա գտնվող շատ մարդիկ մահացան[161]։ 2007 թվականի բռնկումը ի վերջո վարակեց 264 անհատների և 187 մարդկանց մահվան պատճառ դարձավ[2]։

2007 թվականի նոյեմբերի 30 Ուգանդայի Առողջապահության Նախարարությունը հաստատեց Էբոլայի բռնկումը Արևմտյան Ուգանդայի Բունդիբուգիո տարածաշրջանում։ ԱՄՆ-ի Ազգային Լաբորատորիաների և Հիվանդությունների վերահսկման կենտրոնների կողմից նմուշների հետազոտությունների հաստատումից հետո ԱՀԿ-ն հաստատեց Էբոլավիրուսի նոր ցեղի առկայությունը, որը կոչվեց Բանդիբուգիո[164]։ ԱՀԿ-ի կողմից գրանցվեց այդ նոր շտամից առաջացած 149 դեպք, որոնց թվում՝ 37 մահ[2]։

2012 թվականին ԱՀԿ-ն Ուգանդայում հաստատեց 2 փոքր բռնկումներ։ Առաջին բռնկումը ախտահարեց 7 մարդու և 4-ի մահվան պատճառ հանդիսացավ, իսկ երկրորդը ախտահարեց 24 մարդու և 17-ի մահվան արդյունք եղավ։ 2 բռնկումների համար էլ պատասխանատու էր Սուդան վիրուսը[2]։

2012 թվականի օգոստոսի 17-ին Կոնգոյի Դեմոկրատական հանրապետության Առողջապահության նախարարությունը գրանցեց Էբոլայի Բանդիբուգիո տեսակի բռնկում[165] արևելյան տարածաշրջաններում[166][167]։ 2007 թվականի այս հայտնաբերումը միակ դեպքն էր, երբ այս տեսակը պատասխանատու էր բռնկման համար։ ԱՀԿ-ն բացահայտեց, որ վիրուսը վարակել էր 57 մարդու և խլել 29 կյանք։ Բռնկումների հնարավոր պատճառը նեխած վայրի միսն էր, որը տեղացի գյուղացիներ որսացել էին Իսիրո և Վիադանա քաղաքների շրջանում[2][168]։

2014 թվականին ԷՎՀ բռնկում տեղի ունեցավ Կոնգոյի Դեմոկրատական հանրապետությունում (ԿԴՀ)։ Գենոմային հաջորդականությունը ցույց տվեց, որ այդ բռնկումը կապված չէր Արևմտյան Աֆրիկայի 2014-2015 թվականների Էբոլայի վիրուսային բռնկման հետ, բայց եղել են EBOV-ի նույն Զաիր տեսակները[169]։ Այն սկսվեց 2014 թվականի օգոստոսին և նույն տարվա նոյեմբերին, ընդհանուր առմամբ, հայտարարվեց 66 դեպք և 49 մահ[170]։ Սա ԿԴՀ-ում բռնկման 7-րդ դեպքն էր, որից 3 տեղի են ունեցել այն ժամանակաշրջանում, երբ երկիրը հայտնի էր Զաիր անունով[171]։

Արևմտյան Աֆրիկայի 2013–2016 թվականների բռնկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիվանդության դեպքերը և մահացությունները 2014 ապրիլից մինչև 2015 թվականի հուլիսը ժամանակահատվածում 2013–2015 թվականների բռնկման ընթացքում

2014 թվականի մարտին ԱՀԿ-ն արձանագրեց Էբոլայի մեծածավալ բռնկում Գվինեայում՝ Արևմտյան Աֆրիկյան երկրում[172]։ Հետազոտողները հայտնաբերել են հիվանդությունը 1 տարեկան երեխայի մոտ, ով մահացել է 2013 թվականի դեկտեմբերին[173][174]։ Հիվանդությունը արագ տարածվեց դեպի Լիբերիայի և Սիերա Լեոնեի հարևան երկրներ։ Այն եղել է Էբոլայի երբևէ արձանագրված ամենալայնածավալ բռնկումը, իսկ տարածաշրջանում՝ առաջին գրանցվածը[172]։ 2014 թվականի օգոստոսի 8 ԱՀԿ-ն հանրային առողջապահության շրջանում հայտարարեց համաճարակի միջազգային արտակարգ իրավիճակ։ Կոչ անելով աշխարհին օգնություն ցուցաբերել տուժածներին՝ գլխավոր տնօրենն ասել է․ «Ներկա պահին տուժած երկրները այսպիսի ծավալի և բարդության բռնկման դեմ ինքուրույն պայքարելու հնարավորություն չունեն։ Ես կոչ եմ անում միջազգային հանրությանը հնարավորինս հրատապ աջակցություն ցուցաբերել»[175]։ 2014 թվականի օգոստոսի կեսին «Բժիշկներ առանց սահմանների»-ն ներկայացրեց իրավիճակը Լիբերիայի մայրաքաղաքում՝ Մոնրովիայում, որպես «կատաստրոֆիկ» և «օրեցօր վատթարացող»։ Նրանք հայտնեցին, որ քաղաքային առողջապահական համակարգի աշխատակիցների և պացիենտների վախը Էբոլայի նկատմամբ բերել է դրանց զգալի մասի փակմանը, որի արդյունքում շատ մարդիկ մնացել են առանց բժշկական օգնության[176]։ ԱՀԿ-ի սեպտեմբերի 26-ի հայտարարության մեջ ասվում է «Արևմտյան Աֆրիկայի Էբոլայի համաճարակը մեր օրերում հանրային առողջապահության ամենակարևոր խնդիրն է։ Մարդկության պատմության մեջ կենսաբանական անվտանգության մակարդակը նախկինում երբեք այսքան արագ, այսքան երկար ժամանակով, աշխարհագրական այսպիսի մեծ գոտում չի ունեցել այսքան ախտածին միկրոօրգանիզմներով այսքան շատ մարդկանց ախտահարում»[177]։

Շփումների ինտենսիվ հետապնդումը և մեկուսացման խիստ մեթոդները բավական չափով կանխարգելել են հիվանդության հետագա տարածումը այն երկրներում, որտեղ տեղափոխվել են հիվանդներ։ Տեղեկություններ կան Արևմտյան Աֆրիկայում Էբոլայի համաճարակի, դրա կասկածվող դեպքերի և մահերի մասին[178], սակայն ԱՀԿ-ն հայտնել է, որ այդ թվերը կարող են թերագնահատված լինել[179]։ Քանի որ բուժաշխատողները աշխատում էին, սերտ կապի մեջ լինելով վարակված մարկանց կենսաբանական հեղուկների հետ, նրանք առավել խոցելի էին հիվանդության վարակման հարցում․ 2014 թվականի օգոստոսին ԱՀԿ-ն հայտնեց, որ մահացածների 10% եղել են բուժաշխատողներ[180]։

Էբոլա վիրուսի համաճարակը 2014 թվականին Արևմտյան Աֆրիկայում

2014 թվականի սեպտեմբերին հաշվարկվել է, որ երկրների Էբոլայով հիվանդների բուժման հնարավորությունները մահճակալների 2,122 համարժեք թվով եղել են ոչ բավարար։ Դեկտեմբերին արդեն կար մահճակալների բավարար քանակ Էբոլայի բոլոր գրանցված դեպքերի բուժման և մեկուսացման համար, չնայած դեպքերի անհավասարաչափ բաշխումը լուրջ դեֆիցիտի հանգեցրեց որոշ տարածաշրջաններում[181]։ 2015 թվականի հունվարի 28 ԱՀԿ-ն հայտնեց, որ 2014 թվականի հունիսի 29 ավարտված շաբաթվանից հետո առաջին անգամ, ազդեցությանը ամենաշատը ենթարկված երեք երկրներում շաբաթվա ընթացքում գրանցվել են հիվանդության 100-ից պակաս նոր, հաստատված դեպքեր։ Համաճարակի նկատմամբ արձագանքը այնուհետև անցավ երկրորդ պլան, քանի որ շեշտն ուղղվեց փոխանցման նվազումից դեպի համաճարակի ավարտը[182]։ 2015 թվականի ապրիլի 8 ԱՀԿ-ն հայտնեց ընդամենը 30 հաստատված դեպքերի մասին, որը սկսած 2014 թվականի մայիսի երրորդ շաբաթվանից ամենացածր ցուցանիշն է շաբաթվա ընթացքում[183]։

2015 թվականի դեկտեմբերի 29՝ վերջին մարդու մոտ երկրորդ անգամ հետազոտման բացասական պատասխան հայտնաբերելուց 42 օր անց, Գվինեան հայտարարվեց որպես Էբոլա վիրուսի փոխանցումից զերծ երկիր[184]։ Այդ ժամանակ այդ գործակալությունը հայտարարեց 90-օրյա ուժեղ հսկողություն։ «Սա առաջին դեպքն է, երբ երեք քաղաքներն էլ՝ Գվինեան, Լիբերիան և Սիերա Լեոնեն, դադարեցրին փոխանցման սկզբնական շղթան․․․ », հայտարարել է կազմակերպությունը լրատվամիջոցներում[185]։ Սիերա Լեոնեում նոր դեպք է գրանցվել 2016 թվականի հունվարի 14[186]։ Սակայն 2016 թվականի մարտի 29 բռնկումը դադարեց համարվել արտակարգ իրավիճակ[13]։

Տարածում Արևմտյան Աֆրիկայի սահմաններից դուրս 2014 թվականին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեպտեմբերի 19 Էրիկ Դունկանը մեկնեց իր մայր քաղաք Լիբերիայից Տեխաս․ 5 օր անց նրա մոտ սկսեցին ախտանշաններ դրսևորվել, այցելեց հիվանդանոց, բայց նրան տուն ուղարկեցին։ Նրա վիճակը ծանրացավ և վերադարձավ հիվանդանոց սեպտեմբերի 28, որտեղ էլ մահացավ հոկտեմբերի 8։ Բժիշկները հաստատեցին Էբոլայի ախտորոշումը սեպտեմբերի 30, որը առաջին դեպքն էր ԱՄՆ-ում[187]։

Հոկտեմբերի սկզբին Թերեզա Ռոմեոն՝ 44-ամյա իսպանացի բուժքույրը, հիվանդացավ Էբոլայով մի քահանայի խնամելուց հետո, որը հայրենադարձվել էր Արևմտյան Աֆրիկայից։ Սա վիրուսի փոխանցման առաջին դեպքն էր՝ տեղի ունեցած Աֆրիկայի սահմաններից դուրս[188]։ Հոկտեմբերի 20 Ռոմեոյի հիվանդության հետազոտությունների պատասխանները բացասական էին, որը վկայում էր Էբոլա վարակից նրա հավանական առողջացման մասին[189]։

Հոկտեմբերի 12 ՀՎԿ հաստատեց, որ Տեխասի բուժքույր Նինա Ֆամի մոտ, որը խնամում եմ Դունկանին, հայտնաբերվել է Էբոլա վիրուս, վերջինս փոխանցման առաջին հայտնի դեպքն էր ԱՄՆ-ում[190]։ Հոկտեմբերի 15 Տեխասի առողջապահական ոլորտում այլ աշխատողի մոտ, որը բուժում էր Դունկանին, նույնպես հայտնաբերվել է վիրուս[191][192]։ Վերը նշված երկուսն էլ բուժվել են[193]։ Նշված դեպքերի հետ առնչություն չունեցող ևս մեկ դեպք է պարզվել Նյու-Յորքից մի բժշկի մոտ, ով ԱՄՆ է վերադարձել Գվինեայից «Բժիշկներ առանց սահմանների»-ի հետ աշխատելուց հետո, հոկտեմբերի 23 հայտնաբերվել է Էբոլա[194]։ Նա առողջացել է և դուրս գրվել Բելլևու հիվանդանոցից նոյեմբերի 11[193]։ 2014 թվականի դեկտեմբերի 24 Ջորջիա նահանգի Ատլանտայի լաբորատորիան հայտարարեց, որ տեխնիկը ենթարկվել է Էբոլայի ազդեցությանը[195]։

2014 թվականի դեկտեմբերի 29 բրիտանացի բուժքույր Պաուլինա Քաֆֆերքեյը, որը նոր էր վերադարձել Գլազգո Սիերա Լեոնեից, ախտորոշվեց Էբոլայով Գլազգոյի Գարտնավելի հիմնական հիվանդանոցում[196]։ Գլազգոյում սկզբնական բուժումից հետո նրան տեղափոխեցին RAF Northolt, այնուհետև Լոնդոնի Ռոյալ Ֆրի հիվանդանոցի մեկուսացման բարձր աստիճանի բաժանմունք ավելի երկարատև բուժան համար[197]։

2017 և 2018

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2017 թվականի մայիսի 11 Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության (ԿԴՀ) Առողջապահության Նախարարությունը տեղեկացրեց ԱՀԿ-ին Էբոլայի բռնկման մասին։ 4 մարդ մահացան և 4 ողջ մնացին․ այս 8 դեպքերից 5 հաստատվեցին լաբորատոր զննումներով։ Ընդհանուր առմամբ ստուգվել է 583 կոնտակտ։ 2017 թվականի հուլիսի 2

ԱՀԿ-ն բռնկումը հայտարարեց ավարտված։

2018 թվականի մայիսի 14 ԱՀԿ հայտնեց, որ «Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունը ապրիլի 4-ից մայիսի 13 ընկած ժամանակահատվածում հայտնել է թվով 39 Էբոլայի կասկածելի, հավանական կամ հաստատված դեպքերի մասին, որոնցից 19՝ մահացու ելքով»[198]։ Գրեթե 393 մարդ առանձնացվեցին, որպես Էբոլայով հիվանդների հետ կոնտակտ ունեցողներ։ Բռնկումները կոնտրոնացված էին Հասարակածային Նահանգի Բիկորո, Իբոկո և Վանգատա տարածաշրջաններում[198], ինչպես նաև մեծ քաղաք Մբանդակայում։ ԿԴՀ Առողջապահության Նախարարությունը հաստատեց փորձարարական պատվաստանյութերի կիրառումը[199][200][201]։ 2018 թվականի մայիսի 13 ԱՀԿ գլխավոր կառավարիչ Թեդրոս Ադհանոմ Ղեբրեյեսուսը այցելեց Բիկորո[202]։ Հայտնվեց տեղեկություն այն մասին, որ տեղի քարտեզները ստույգ չէին, որը ոչ այնքան բուժաշխատողներին էր խանգարում, որքան համաճարակաբաններին և պաշտոնյաներին, ովքեր փորձում էին գնահատել բռնկման դադարեցման և դրա դեմ պայքարի ջանքերը[203]։ ԿԴՀ 2018 թվականի բռնկումը հայտարարվեց ավարտված 2018 թվականի հուլիսի 28[17]։

2018 թվականի օգոստոսի 1 Հյուսիսային Կիվու նահանգում հայտարարվեց Էբոլա վիրուսի թվով 10-րդ բռնկումը։ Ի տարբերություն նախորդ բռնկումների՝ վերջինս տեղի ունեցավ ռազմական հակամարտության գոտում, որտեղ կային հազարավոր փախստականներ[204][205]։ 2018 թվականի նոյեմբերին Կոնգոյի գրեթե 200 բնակիչ մահացավ Էբոլայից, որոնք գրեթե կեսը՝ Բենի քաղաքից, որտեղ զինված խմբերը պայքարում էին տարածաշրջանի հանքային ունեցվածքի համար՝ խոչընդոտելով բուժօգնության ցուցաբերմանը[206]։

Հասարակություն և մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զինվածություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ Հիվանդությունների Վերահսկման և Կանխարգելման կենտրոնների դասակարգման՝ Էբոլավիրուսը համարվում է կենսաբանական անվտանգության 4-րդ աստիճանի գործոն, ինչպես նաև կենսաբանական ահաբեկչության А տիպի գործոն[78][207]։ Այն կենսաբանական պատերազմում օգտագործման պոտենցիալ ունի[208][209] և ուսումնասիրվել է որպես նմանատիպ կիրառման կենսաբանական պրեպարատ, սակայն զանգվածային ոչնչացման զենք պատրաստելիս այն կարող է առաջացնել բարդություններ, քանի որ բաց օդում վիրուսը արագ դառնում է ոչ արդյունավետ[210]։ 2014 թվականին համակարգչային վնասակար ծրագրեր տարածելու նպատակով օգտագործվում էին կեղծ էլեկտրոնային հաղորդագրություններ, որոնք ձևանում էին որպես ԱՀԿ-ի և Մեքսիկայի Կառավարության կողմից տրամադրվող տեղեկատվություն Էբոլա համաճարակի մասին[211]։ 2015 թվականին BBC հաղորդեց․ «Հյուսիսային Կորեայի պետական լրատվամիջոցները տեղեկացրել են, որ հիվանդությունը ստեղծվել է ԱՄՆ-ի զինվորականների կողմից՝ որպես կենսաբանական զենք»[212]։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռիչարդ Պրեստոնի 1995 թվականի բեսթսելլեր «Թեժ գոտի» գիրքը բեմականացրել է Էբոլայի համաճարակը Վիրջինիա նահանգում՝ Րեսթոնում[213][214][215]։

Վիլյամ Քլոուսի 1995 թվականի «Էբոլա․ Առաջին բռնկման վավերագրական նովել»[216][217] և 2002 թվականի «Էբոլա․ Մարդկանց աչքերով» ստեղծագործություններում շեշտը դրվել է 1976 թվականին Զաիրում տեղի ունեցած բռնկման նկատմամբ անհատների արձագանքի վրա[218][219]։

Թոմ Քլանսիի 1996 թվականի «Նախագահի հրամանները» նովելում ներկայացվում է Միջին Արևելքում ահաբեկչական հարձակումը ԱՄՆ-ի վրա՝ օգտագործելով Էբոլա վիրուսի «Էբոլա Մայինգա» կոչվող օդով փոխանցվող մահացու շտամները[220][221]։

Արևմտյան Աֆրիկայի 2014 թվականի Էվոլա վիրուսի համաճարակի զարգացումով պայմանավորված՝ էլեկտրոնային և տպագրված տարբերակներով հայտնվեցին մի շարք ինքնահռչակ, հայտնի և դրական արձագանքներ վայելող գրքեր, որոնք պարունակում էին հիվանդության մասին սենսացիոն և մոլորեցնող տեղեկություններ[222]։

Այլ կենդանիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վայրի կենդանիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պրիմատների շրջանում Էբոլան ունի մահացության բարձր աստիճան[125]։ Էբոլայի հաճախակի բռնկումները 5,000 գորիլաների մահվան հնարավոր պատճառ են դարձել[223]։ Հնարավոր է, որ համաճարակը 420քկմ տարածքով Լոսսիի արգելոցում 2002-2003 թվականների ընթացքում շիմպանզեների դիտարկվող պոպուլյացիաների հետապնդման ցուցանիշների 88%-ով նվազման պատճառ է հանդիսացել[224]։ Շիմպանզեների շրջանում փոխանցումը մսի օգտագործման ճանապարհով նշանակալի ռիսկի գործոն է, այն դեպքում, երբ կենդանիների շփումը, ինչպիսին է դիակներին կպնելը կամ մորթիների խնամքը, բացակայում է[225]։

Գորիլաների վերականգնված մարմինները պարունակել են Էբոլա վիրուսի բազմաթիվ շտամներ, որն ենթադրում է վիրուսի բազմակի ներմուծումներ։ Դիակները շուտ քայքայվում են, իսկ մարմնամասերը 3-4 օրից վարակիչ չեն։ Գորիլաների խմբերի միջև փոխազդեցությունը հազվադեպ է, որն ենթադրում է, որ այդ խմբերի միջև փոխանցումը քիչ հավանական է, և, որ այդ բռնկումները վիրուսի ռեզերվուարների և կենդանիների պոպուլյացիաների միջև փոխանցման արդյունք է[224]։

Ընտանի կենդանիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2012 թվականին ներկայացվել է, որ վիրուսը առանց կոնտակտի կարող է փոխանցվել խոզերից ոչ մարդկային պրիմատներին, չնայած նույն հետազոտությանն էլ չհաջողվեց հայտնաբերել այդ նույն ուղիով փոխանցումը պրիմատների միջև[70][226]։

Շները կարող են վարակվել EBOV-ով առանց հիվանդության ախտանշանների դրսևորման։ Աֆրիկայի որոշ տարածքներում շները սնվում են դիակներով, և երբեմն նրանք սնվում են EBOV-ով վարակված կենդանիներով և մարդկային դիակների մնացորդներով։ 2005 թվականի EBOV բռնկման ժամանակաշրջանի ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ չնայած անախտանիշ ընթացքին, բռնկմանը մոտ գտնվող շների գրեթե 32% մոտ հայտնաբերվեց EBOV շճատիպը, ի տարբերություն մնացած 9%, որոնք հեռու էին գտնվում[227]։ Հեղինակները եզրակացրին, որ կային «մարդկանց շրջանում հիվանդության բռնկումների վերահսկման և կանխարգելման հնարավոր հետևանքներ»։

Reston virus

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1989 թվականի վերջին Վիրջինիա նահանգի Ռեստոն քաղաքում գտնվող Hazelton Research Products-ի Ռեստոն կարանտինային բաժնում մի քանի լաբորատոր կապիկներ ենթարկվել են մահացու հիվանդության բռնկման։ Այդ լաբորատորիայի բռնկումը սկզբում ախտորոշվեց որպես կապիկների հեմոռագիկ տենդի վիրուս (SHFV) և տեղի ունեցավ Ֆիլիպիններից փոխադրված լայնաքիթ կապիկների շրջանում։ Hazelton-ի անասնաբուժական պաթոլոգը մահացած կենդանիների հյուսվածների նմուշները ուղարկեց Մարիլանդ նահանգի Ֆորթ Դետրիկ՝ ԱՄՆ-ի բանակի վարակիչ հիվանդությունների ռազմաբժշկական գիտահետազոտական ինստիտուտ (USAMRIID), որտեղ իմունոֆերմենտային անալիզը (ELISA) հայտնաբերեց, որ հյուսվածքներում առկա հակամարմինները առաջացել էին ի պատասխան Էբոլա վիրուսի, և ոչ թե SHFV[228]։ USAMRIID-ի էլեկտրոնային մանրադիտակը Hazelton Research Products-ի Ռեստոն կարանտինային բաժնից ուղարկված հյուսվածքների նմուշներում հայտնաբերեց ֆիլովիրուսների, որոնք արտաքին տեսքով նման էին Էբոլային[229]։

ԱՄՆ-ի բանակը USAMRIID-ի գրասենյակում կենդանի մնացած կապիկներին էֆթանազիայի ենթարկեց և բոլորին տեղափողեց Ֆորթ Դետրիկ Բանակի անասնաբուժական պաթոլոգի և վիրուսոլոգների կողմից հետազոտության իրականացման և անվտանգ պայմաններում ուտիլիզացիայի համար[228]։ Միջադեպի ժամանակ արյան նմուշները վերցվել էին 178 կենդանիներ վարժեցնողներից[230]։ Նրանցից 6 ի վերջո անցան սերոկոնվերսիայի, այդ թվում 1, ով վնասել էր իրեն արյունոտ սկալպելով[231][232]։ Հաշվի առնելով վիրուսի ակնհայտ ախտածնությանը կապիկների շրջանում և պատկանելիությանը 4-րդ աստիճանի օրգանիզմի կարգավիճակին, երբ վարժեցնողները չվարակվեցին՝ ՀՎԿ եզրակացրեց, որ այն ունի շատ ցածր ախտածնություն մարդկանց համար[14][232]։

Ֆիլիպիններում և ԱՄՆ-ում նախկինում չէին եղել Էբոլայով վարակման դեպքեր, և հետագա մեկուսացումից հետո հետազոտողները եկան այն եզրակացության, որ դա եղել է Էբոլա վիրուսի ևս մեկ շտամ կամ Ասիական ծագման նոր ֆիլովիրուս, որին, վարակման տարածաշրջանին համապատասխան, նրանք անվանեցին Էբոլավիրուս Ռեստոն (RESTV)[228]։ Ռեստոն վիրուսը կարող է փոխանցվել խոզերին[70]։ Սկզբնական բռնկումից սկսած այն հայտնաբերվել է ոչ մարդկային պրիմատների մոտ Փենսիլվանիայում, Տեխասում և Իտալիայում[233], որտեղ վիրուսը վարակել է խոզերին[16]։ ԱՀԿ-ի տվյալների համաձայն խոզերի (կամ կապիկների) ֆերմաների սովորական մաքրումն ու ախտահանումը նատրիումի հիպոքլորիտով և լվացող միջոցներով արդյունավետ է Ռեստոն էբոլավիրուսի ինակտիվացման համար։ RESTV-ով վարակված խոզերի մոտ ի հայտ են գալիս հիվանդության ախտանշաններ։

Հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուժում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2015 թվականի հուլիսի տվյալներով ոչ մի դեղամիջոց չի հաստատվել որպես անվտանգ և արյունավետ Էբոլայի բուժման համար։ Էբոլա վիրուսի Արևմտյան Աֆրիկայի բռնկման սկզբում՝ 2013 թվականին, գոյություն ունեին նվազագույնը 9 տարբեր բուժման տարբերակներ։ 2014 թվականի վերջին և 2015 թվականի սկզբին անցկացվել են մի քանի փորձարկումներ, բայց որոշները չեն շարունակվել՝ ոչ բավարար արդյունավետության կամ ուսուցանվող մարդկանց բացակայության պատճառով[234]։

Հետազոտողները դիտում են մոնոկլոնալ հակամարմիններ առաջացնող բջջային կուլտուրաների պատկերները։ Դրանք աճեցվել են լաբորատորիայում և հետազոտողները վերլուծում են պրոդուկտները՝ ամենախոստումնալիցներն ընտրելու համար։

Ախտորոշիչ թեստեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներկայիս հասանելի ախտորոշիչ թեստերը պահանջում են մասնագիտացված սարքավորումներ և բարձր որակավորմամբ անձնակազմ։ Քանի որ Արևմտյան Աֆրիկայում քիչ են թեստավորման համապատասխան կենտրոնները, այն բերում է ախտորոշման ձգձգմանը[235]։

2014 թվականի նոյեմբերի 29 հայտարարվեց Էբոլայի նոր, 15-րոպեանոց թեստի մասին, որը հաջողության դեպքում «ոչ միայն պացիենտներին տալիս է ապրելու ավելի մեծ շանսեր, այլ նաև կանխարգելում է վիրուսի փոխանցումը ուրիշներին»։ Արևի էներգիայով աշխատող և նոթբուքի չափսեր ունեցող նոր սարքավորումը հնարավորություն է տալիս փարձարկումներ անել հեռու տարածաշրջաններում[236]։

2014 թվականի դեկտեմբերի 29 Սննդի և Դեղերի Վարչությունը հաստատեց LightMix (R) Ebola Zaire rRT-PCR թեստը Էբոլայի ախտանշաններ ունեցող հիվանդների համար[237]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ http://www.cdc.gov/vhf/ebola
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 «Ebola virus disease». World Health Organization. 2018 թ․ փետրվարի 12.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Ruzek, edited by Sunit K. Singh, Daniel (2014). Viral hemorrhagic fevers. Boca Raton: CRC Press, Taylor & Francis Group. էջ 444. ISBN 9781439884294. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 29-ին. {{cite book}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 «2014 Ebola Virus Disease (EVD) outbreak in West Africa». WHO. 2014 թ․ ապրիլի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «Recommendations for Breastfeeding/Infant Feeding in the Context of Ebola». cdc.gov. 2014 թ․ սեպտեմբերի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 «Preliminary study finds that Ebola virus fragments can persist in the semen of some survivors for at least nine months». CDC. 2015 թ․ հոկտեմբերի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  7. ↑ «Guidance for Safe Handling of Human Remains of Ebola Patients in U. S. Hospitals and Mortuaries». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «Ebola virus disease». WHO (անգլերեն). 2018 թ․ փետրվարի 12. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  9. ↑ «Ebola virus disease, Fact sheet N°103, Updated September 2014». World Health Organization. 2014 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 «Ebola Viral Disease Outbreak – West Africa, 2014». CDC. 2014 թ․ հունիսի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 26-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 «CDC urges all US residents to avoid nonessential travel to Liberia, Guinea and Sierra Leone because of an unprecedented outbreak of Ebola». CDC. 2014 թ․ հուլիսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 «2014 Ebola Outbreak in West Africa». CDC. 2014 թ․ օգոստոսի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 «Statement on the 9th meeting of the IHR Emergency Committee regarding the Ebola outbreak in West Africa». World Health Organization. 2016 թ․ մարտի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 31-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 30-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 McCormick & Fisher-Hoch 1999, էջ. 300
  15. ↑ Hodal, Kate (2017 թ․ մայիսի 12). «Ebola outbreak declared in Democratic Republic of the Congo after three die». The Guardian. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 12-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 McNeil Jr, Donald G. (2009 թ․ հունվարի 24). «Pig-to-Human Ebola Case Suspected in Philippines». New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 26-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 «Ebola outbreak in DRC ends: WHO calls for international efforts to stop other deadly outbreaks in the country». World Health Organization. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 26-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Ebola Hemorrhagic Fever Signs and Symptoms». CDC. 2014 թ․ հունվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Goeijenbier M, van Kampen JJ, Reusken CB, Koopmans MP, van Gorp EC (2014 թ․ նոյեմբեր). «Ebola virus disease: a review on epidemiology, symptoms, treatment and pathogenesis». Neth J Med. 72 (9): 442–48. PMID 25387613. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Charles N. Haas (2014 թ․ հոկտեմբերի 14). «On the Quarantine Period for Ebola Virus». PLOS Currents Outbreaks. 6. doi:10.1371/currents.outbreaks.2ab4b76ba7263ff0f084766e43abbd89. PMC 4205154. PMID 25642371. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Gatherer D (2014 թ․ օգոստոս). «The 2014 Ebola virus disease outbreak in West Africa». J Gen Virol. 95 (Pt 8): 1619–24. doi:10.1099/vir.0.067199-0. PMID 24795448.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Magill, Alan (2013). Hunter's tropical medicine and emerging infectious diseases (9th ed.). New York: Saunders. էջ 332. ISBN 9781416043904. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 20-ին.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 23,4 23,5 Hoenen T, Groseth A, Falzarano D, Feldmann H (2006 թ․ մայիս). «Ebola virus: unravelling pathogenesis to combat a deadly disease». Trends in Molecular Medicine. 12 (5): 206–15. doi:10.1016/j.molmed.2006.03.006. PMID 16616875.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Brown, CS; Mepham, S; Shorten, RJ (2017 թ․ հունիս). «Ebola Virus Disease: An Update on Epidemiology, Symptoms, Laboratory Findings, Diagnostic Issues, and Infection Prevention and Control Issues for Laboratory Professionals». Clinical Laboratory Medicine (Review). 37 (2): 269–84. doi:10.1016/j.cll.2017.01.003. PMID 28457350.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Sharma, N; Cappell, MS (2015 թ․ սեպտեմբեր). «Gastrointestinal and Hepatic Manifestations of Ebola Virus Infection». Digestive Diseases and Sciences (Review). 60 (9): 2590–603. doi:10.1007/s10620-015-3691-z. PMID 25972150.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Simpson DIH (1977). «Marburg and Ebola virus infections: a guide for their diagnosis, management, and control» (PDF). WHO Offset Publication No. 36. էջ 10f. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 21-ին.
  27. ↑ «Ebola Virus, Clinical Presentation». Medscape. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 30-ին.
  28. ↑ «Appendix A: Disease-Specific Chapters — Chapter: Hemorrhagic fevers caused by: i) Ebola virus and ii) Marburg virus and iii) Other viral causes including bunyaviruses, arenaviruses, and flaviviruses» (PDF). Ministry of Health and Long-Term Care. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  29. ↑ Shantha, JG; Yeh, S; Nguyen, QD (2016 թ․ նոյեմբեր). «Ebola virus disease and the eye». Current Opinion in Ophthalmology (Review). 27 (6): 538–44. doi:10.1097/ICU.0000000000000313. PMID 27585217.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 Feldmann H, Geisbert TW (2011 թ․ մարտ). «Ebola haemorrhagic fever». Lancet. 377 (9768): 849–62. doi:10.1016/S0140-6736(10)60667-8. PMC 3406178. PMID 21084112.
  31. ↑ West, TE; von Saint André-von Arnim, A (2014 թ․ նոյեմբեր). «Clinical presentation and management of severe Ebola virus disease». Annals of the American Thoracic Society (Review). 11 (9): 1341–50. doi:10.1513/AnnalsATS.201410-481PS. PMID 25369317.
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Tosh PK, Sampathkumar P (2014 թ․ դեկտեմբեր). «What Clinicians Should Know About the 2014 Ebola Outbreak». Mayo Clin Proc. 89 (12): 1710–17. doi:10.1016/j.mayocp.2014.10.010. PMID 25467644.
  33. ↑ 33,0 33,1 Hoenen T, Groseth A, Feldmann H (2012 թ․ հուլիս). «Current Ebola vaccines». Expert Opin Biol Ther. 12 (7): 859–872. doi:10.1517/14712598.2012.685152. PMC 3422127. PMID 22559078.
  34. ↑ Kuhn JH, Becker S, Ebihara H, Geisbert TW, Johnson KM, Kawaoka Y, Lipkin WI, Negredo AI, Netesov SV, Nichol ST, Palacios G, Peters CJ, Tenorio A, Volchkov VE, Jahrling PB (2010 թ․ դեկտեմբեր). «Proposal for a revised taxonomy of the family Filoviridae: Classification, names of taxa and viruses, and virus abbreviations». Archives of Virology. 155 (12): 2083–103. doi:10.1007/s00705-010-0814-x. PMC 3074192. PMID 21046175.
  35. ↑ Spickler, Anna. «Ebolavirus and Marburgvirus Infections» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 30-ին.
  36. ↑ «About Ebola Virus Disease». CDC. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  37. ↑ Pringle, C. R. (2005). «Order Mononegavirales». In Fauquet, C. M.; Mayo, M. A.; Maniloff, J.; Desselberger, U.; Ball, L. A. (eds.). Virus Taxonomy – Eighth Report of the International Committee on Taxonomy of Viruses. San Diego, US: Elsevier/Academic Press. էջեր 609–14. ISBN 978-0-12-370200-5.
  38. ↑ Stahelin RV (2014 թ․ հունիս). «Membrane binding and bending in Ebola VP40 assembly and egress». Front Microbiol. 5: 300. doi:10.3389/fmicb.2014.00300. PMC 4061899. PMID 24995005.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  39. ↑ Ascenzi P, Bocedi A, Heptonstall J, Capobianchi MR, Di Caro A, Mastrangelo E, Bolognesi M, Ippolito G (2008 թ․ հունիս). «Ebolavirus and Marburgvirus: insight the Filoviridae family». Mol Aspects Med. 29 (3): 151–85. doi:10.1016/j.mam.2007.09.005. hdl:2434/53604. PMID 18063023.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 40,3 40,4 40,5 Chippaux JP (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Outbreaks of Ebola virus disease in Africa: the beginnings of a tragic saga». J Venom Anim Toxins Incl Trop Dis. 20 (1): 44. doi:10.1186/1678-9199-20-44. PMC 4197285. PMID 25320574.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  41. ↑ 41,0 41,1 Misasi J, Sullivan NJ (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Camouflage and Misdirection: The Full-On Assault of Ebola Virus Disease». Cell. 159 (3): 477–86. doi:10.1016/j.cell.2014.10.006. PMC 4243531. PMID 25417101.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 42,6 42,7 Kühl A, Pöhlmann S (2012 թ․ սեպտեմբեր). «How Ebola virus counters the interferon system». Zoonoses Public Health. 59 (Supplement 2): 116–31. doi:10.1111/j.1863-2378.2012.01454.x. PMID 22958256.
  43. ↑ Olejnik J, Ryabchikova E, Corley RB, Mühlberger E (2011 թ․ օգոստոս). «Intracellular events and cell fate in filovirus infection». Viruses. 3 (8): 1501–31. doi:10.3390/v3081501. PMC 3172725. PMID 21927676.
  44. ↑ 44,0 44,1 Funk DJ, Kumar A (2014 թ․ նոյեմբեր). «Ebola virus disease: an update for anesthesiologists and intensivists». Can J Anaesth. 62 (1): 80–91. doi:10.1007/s12630-014-0257-z. PMC 4286619. PMID 25373801.
  45. ↑ «Ebola (Ebola Virus Disease) Transmission». CDC. 2014 թ․ նոյեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  46. ↑ Drazen JM, Kanapathipillai R, Campion EW, Rubin EJ, Hammer SM, Morrissey S, Baden LR (2014 թ․ նոյեմբեր). «Ebola and quarantine». N Engl J Med. 371 (21): 2029–30. doi:10.1056/NEJMe1413139. PMID 25347231.
  47. ↑ 47,0 47,1 «Q&A on Transmission, Ebola». CDC. 2014 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 48,5 48,6 Donald G. McNeil Jr. (2014 թ․ հոկտեմբերի 3). «Ask Well: How Does Ebola Spread? How Long Can the Virus Survive?». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 «How Ebola Is Spread» (PDF). Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2014 թ․ նոյեմբերի 1. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 8-ին.
  50. ↑ 50,0 50,1 «Transmission». Centers for Disease Control and Prevention (CDC). 2014 թ․ հոկտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  51. ↑ Chowell G, Nishiura H (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Transmission dynamics and control of Ebola virus disease (EVD): a review». BMC Med. 12 (1): 196. doi:10.1186/s12916-014-0196-0. PMC 4207625. PMID 25300956.
  52. ↑ Osterholm MT, Moore KA, Kelley NS, Brosseau LM, Wong G, Murphy FA, և այլք: (2015 թ․ փետրվարի 19). «Transmission of Ebola viruses: what we know and what we do not know». mBio. 6 (2): e00137. doi:10.1128/mBio.00137-15. PMC 4358015. PMID 25698835.
  53. ↑ «Sexual transmission of the Ebola Virus : evidence and knowledge gaps». World Health Organization. 2015 թ․ ապրիլի 4. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 16-ին.
  54. ↑ Wu, Brian (2015 թ․ մայիսի 2). «Ebola Can Be Transmitted Through Sex». Science Times. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 3-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 «Prevention of sexual transmission of Ebola in Liberia through a national semen testing and counselling programme for survivors: an analysis of Ebola virus RNA results and behavioural data». Lancet Global Health. 4 (10): e736–e743. 2016. doi:10.1016/S2214-109X(16)30175-9. PMID 27596037. {{cite journal}}: Cite uses deprecated parameter |authors= (օգնություն)
  56. ↑ Varkey, JB; Shantha, JG; Crozier, I; Kraft, CS; Lyon, GM; Mehta, AK; Kumar, G; Smith, JR; Kainulainen, MH; Whitmer, S; Ströher, U; Uyeki, TM; Ribner, BS; Yeh, S (2015 թ․ մայիսի 7). «Persistence of Ebola Virus in Ocular Fluid during Convalescence». The New England Journal of Medicine. 372 (25): 2423–27. doi:10.1056/NEJMoa1500306. hdl:2328/35704. PMC 4547451. PMID 25950269.
  57. ↑ «CDC Telebriefing on Ebola outbreak in West Africa». CDC. 2014 թ․ հուլիսի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  58. ↑ «Transmission». CDC. 2014 թ․ հոկտեմբերի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  59. ↑ Tiaji Salaam-Blyther (2014 թ․ օգոստոսի 26). «The 2014 Ebola Outbreak: International and U.S. Responses» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  60. ↑ Lashley, Felissa R.; Durham, Jerry D., eds. (2007). Emerging infectious diseases trends and issues (2nd ed.). New York: Springer. էջ 141. ISBN 9780826103505. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 9-ին.
  61. ↑ Alan J. Magill, G. Thomas Strickland, James H. Maguire, Edward T Ryan, Tom Solomon, ed. (2013). Hunter's tropical medicine and emerging infectious disease (9th ed.). London, New York: Elsevier. էջեր 170–72. ISBN 978-1455740437. OCLC 822525408. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 20-ին.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: editors list (link)
  62. ↑ «Questions and Answers on Ebola Hemorrhagic Fever». CDC. 2018 թ․ մայիսի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 63,5 63,6 63,7 Funk DJ, Kumar A (2014 թ․ նոյեմբեր). «Ebola virus disease: an update for anesthesiologists and intensivists». Can J Anaesth. 62 (1): 80–91. doi:10.1007/s12630-014-0257-z. PMC 4286619. PMID 25373801.
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 Chowell G, Nishiura H (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Transmission dynamics and control of Ebola virus disease (EVD): a review». BMC Med. 12 (1): 196. doi:10.1186/s12916-014-0196-0. PMC 4207625. PMID 25300956.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  65. ↑ 65,0 65,1 «Risk of Exposure». CDC. 2014 թ․ հոկտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  66. ↑ 66,0 66,1 «FAO warns of fruit bat risk in West African Ebola epidemic». fao.org. 2014 թ․ հուլիսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  67. ↑ 67,0 67,1 Williams E. «African monkey meat that could be behind the next HIV». Health News – Health & Families. The Independent. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 22-ին. «25 people in Bakaklion, Cameroon killed due to eating of ape»
  68. ↑ 68,0 68,1 «Ebolavirus – Pathogen Safety Data Sheets». Public Health Agency of Canada. 2001 թ․ սեպտեմբերի 17. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  69. ↑ Gonzalez JP, Pourrut X, Leroy E (2007). Wildlife and Emerging Zoonotic Diseases: The Biology, Circumstances and Consequences of Cross-Species Transmission. Ebolavirus and other filoviruses. Vol. 315. էջեր 363–87. doi:10.1007/978-3-540-70962-6_15. ISBN 978-3-540-70961-9. PMID 17848072. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 Weingartl HM, Nfon C, Kobinger G (2013 թ․ մայիս). Review of Ebola virus infections in domestic animals. Developments in Biologicals. Vol. 135. էջեր 211–18. doi:10.1159/000178495. ISBN 978-3-318-02365-7. PMID 23689899. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  71. ↑ Laupland KB, Valiquette L (2014 թ․ մայիս). «Ebola virus disease». Can J Infect Dis Med Microbiol. 25 (3): 128–29. doi:10.1155/2014/527378. PMC 4173971. PMID 25285105.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  72. ↑ Pourrut X, Kumulungui B, Wittmann T, Moussavou G, Délicat A, Yaba P, Nkoghe D, Gonzalez JP, Leroy EM (2005 թ․ հունիս). «The natural history of Ebola virus in Africa». Microbes Infect. 7 (7–8): 1005–14. doi:10.1016/j.micinf.2005.04.006. PMID 16002313.
  73. ↑ Swanepoel R, Leman PA, Burt FJ, Zachariades NA, Braack LE, Ksiazek TG, Rollin PE, Zaki SR, Peters CJ (1996 թ․ հոկտեմբեր). «Experimental inoculation of plants and animals with Ebola virus». Emerg. Infect. Dis. 2 (4): 321–25. doi:10.3201/eid0204.960407. ISSN 1080-6040. PMC 2639914. PMID 8969248.
  74. ↑ Leroy EM, Kumulungui B, Pourrut X, Rouquet P, Hassanin A, Yaba P, Délicat A, Paweska JT, Gonzalez JP, Swanepoel R (2005 թ․ դեկտեմբեր). «Fruit bats as reservoirs of Ebola virus». Nature. 438 (7068): 575–76. Bibcode:2005Natur.438..575L. doi:10.1038/438575a. PMID 16319873.
  75. ↑ Olival KJ, Islam A, Yu M, Anthony SJ, Epstein JH, Khan SA, Khan SU, Crameri G, Wang LF, Lipkin WI, Luby SP, Daszak P (2013 թ․ փետրվար). «Ebola virus antibodies in fruit bats, Bangladesh». Emerg. Infect. Dis. 19 (2): 270–73. doi:10.3201/eid1902.120524. PMC 3559038. PMID 23343532.
  76. ↑ Morvan JM, Deubel V, Gounon P, Nakouné E, Barrière P, Murri S, Perpète O, Selekon B, Coudrier D, Gautier-Hion A, Colyn M, Volehkov V (1999 թ․ դեկտեմբեր). «Identification of Ebola virus sequences present as RNA or DNA in organs of terrestrial small mammals of the Central African Republic». Microbes and Infection. 1 (14): 1193–201. doi:10.1016/S1286-4579(99)00242-7. PMID 10580275.
  77. ↑ Groseth A, Feldmann H, Strong JE (2007 թ․ սեպտեմբեր). «The ecology of Ebola virus». Trends Microbiol. 15 (9): 408–16. doi:10.1016/j.tim.2007.08.001. PMID 17698361.
  78. ↑ 78,0 78,1 Ansari AA (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Clinical features and pathobiology of Ebolavirus infection». J Autoimmun. 55: 1–9. doi:10.1016/j.jaut.2014.09.001. PMID 25260583.
  79. ↑ Tosh PK, Sampathkumar P (2014 թ․ դեկտեմբեր). «What Clinicians Should Know About the 2014 Ebola Outbreak». Mayo Clin Proc. 89 (12): 1710–17. doi:10.1016/j.mayocp.2014.10.010. PMID 25467644.
  80. ↑ Smith T (2005). Ebola (Deadly Diseases and Epidemics). Chelsea House Publications. ISBN 978-0791085059.
  81. ↑ Olejnik J, Ryabchikova E, Corley RB, Mühlberger E (2011 թ․ օգոստոս). «Intracellular events and cell fate in filovirus infection». Viruses. 3 (8): 1501–31. doi:10.3390/v3081501. PMC 3172725. PMID 21927676.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  82. ↑ 82,0 82,1 Ramanan P, Shabman RS, Brown CS, Amarasinghe GK, Basler CF, Leung DW (2011 թ․ սեպտեմբեր). «Filoviral immune evasion mechanisms». Viruses. 3 (9): 1634–49. doi:10.3390/v3091634. PMC 3187693. PMID 21994800.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  83. ↑ Kortepeter MG, Bausch DG, Bray M (2011 թ․ նոյեմբեր). «Basic clinical and laboratory features of filoviral hemorrhagic fever». J Infect Dis. 204 (Supplement 3): S810–16. doi:10.1093/infdis/jir299. PMID 21987756. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 4-ին.
  84. ↑ Goldsmith, CS; Miller, SE (2009 թ․ հոկտեմբեր). «Modern uses of electron microscopy for detection of viruses». Clinical Microbiology Reviews (Review). 22 (4): 552–63. doi:10.1128/CMR.00027-09. PMC 2772359. PMID 19822888.
  85. ↑ «Ebola Hemorrhagic Fever Diagnosis». CDC. 2014 թ․ հունվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  86. ↑ 86,0 86,1 Grolla A, Lucht A, Dick D, Strong JE, Feldmann H (2005 թ․ սեպտեմբեր). «Laboratory diagnosis of Ebola and Marburg hemorrhagic fever». Bull Soc Pathol Exot. 98 (3): 205–09. PMID 16267962.
  87. ↑ «Liberia: New Ebola mobile lab speeds up diagnosis and improves care». WHO.int. W.H.O. 2014 թ․ հոկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  88. ↑ «First Antigen Rapid Test for Ebola through Emergency Assessment and Eligible for Procurement». World Health Organization. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 20-ին.
  89. ↑ Longo, DL; Kasper, DL; Jameson, JL; Fauci, AS; Hauser, SL; Loscalzo, J, eds. (2012). «Chapter 197». Harrison's Principles of Internal Medicine (18th ed.). McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-174889-6.
  90. ↑ Beeching, NJ; Fenech, M; Houlihan, CF (2014 թ․ դեկտեմբեր). «Ebola Virus Disease». BMJ (Review). 10 (349): g7438. doi:10.1136/bmj.g7348. PMC 4707720. PMID 25497512.
  91. ↑ «Viral Hemorrhagic Fever». San Francisco Department of Public Health. Communicable Disease Control and Prevention. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 20. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)
  92. ↑ Gear JH (May–June 1989). «Clinical aspects of African viral hemorrhagic fevers». Rev Infect Dis. 11 (Supplement 4): S777–82. doi:10.1093/clinids/11.supplement_4.s777. PMID 2665013.
  93. ↑ Gear JH, Ryan J, Rossouw E (1978 թ․ փետրվար). «A consideration of the diagnosis of dangerous infectious fevers in South Africa». South African Medical Journal. 53 (7): 235–37. PMID 565951.
  94. ↑ Bogomolov BP (1998). «Differential diagnosis of infectious diseases with hemorrhagic syndrome». Terapevticheskii Arkhiv. 70 (4): 63–68. PMID 9612907.
  95. ↑ Richardson JS, Dekker JD, Croyle MA, Kobinger GP (2010 թ․ հունիս). «Recent advances in Ebolavirus vaccine development». Human Vaccines (open Access). 6 (6): 439–49. doi:10.4161/hv.6.6.11097. PMID 20671437. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  96. ↑ «Statement on the WHO Consultation on potential Ebola therapies and vaccines». World Health Organization. 2014 թ․ սեպտեմբերի 5. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  97. ↑ Alison P. Galvani with three others (2014 թ․ օգոստոսի 21). «Ebola Vaccination: If Not Now, When?». Annals of Internal Medicine. 161 (10): 749–50. doi:10.7326/M14-1904. PMC 4316820. PMID 25141813.
  98. ↑ «2014 Ebola Outbreak in West Africa». Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.(չաշխատող հղում)
  99. ↑ Geisbert, Thomas W (2016 թ․ դեկտեմբեր). «First Ebola virus vaccine to protect human beings?». The Lancet. 389 (10068): 479–480. doi:10.1016/S0140-6736(16)32618-6. PMID 28017402.
  100. ↑ Henao-Restrepo, Ana Maria; և այլք: (2016 թ․ դեկտեմբերի 22). «Efficacy and effectiveness of an rVSV-vectored vaccine in preventing Ebola virus disease: final results from the Guinea ring vaccination, open-label, cluster-randomised trial (Ebola Ça Suffit!)». The Lancet. 389 (10068): 505–518. doi:10.1016/S0140-6736(16)32621-6. PMC 5364328. PMID 28017403. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 «Ebola Hemorrhagic Fever Prevention». CDC. 2014 թ․ հուլիսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  102. ↑ 102,0 102,1 «Guidance on Personal Protective Equipment To Be Used by Healthcare Workers During Management of Patients with Ebola Virus Disease in U.S. Hospitals, Including Procedures for Putting On (Donning) and Removing (Doffing)». cdc.gov. 2014 թ․ հոկտեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին.
  103. ↑ 103,0 103,1 C. J. Peters (1998 թ․ դեկտեմբեր). Infection Control for Viral Haemorrhagic Fevers in the African Health Care Setting (PDF). Centers for Disease Control and Prevention. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 8-ին.
  104. ↑ Ebola medics 'better trained in Sierra Leone than Spain' The Telegraph, by Fiona Govan, 11 October 2014
  105. ↑ This Is How Ebola Patients Are Equipping Their Homes Արխիվացված 5 Մարտ 2015 Wayback Machine Time magazine, by Alexandra Sifferlin, 9 October 2014
  106. ↑ Nossiter and Kanter (2014 թ․ հոկտեմբերի 10). «Doctors Without Borders Evolves as It Forms the Vanguard in Ebola Fight». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  107. ↑ «Infection Prevention and Control Guidance for Care of Patients with Suspected or Confirmed Filovirus Haemorrhagic Fever in Health-care Settings with Focus on Ebola» (PDF). World Health Organization. World Health Organization. 2014 թ․ օգոստոս. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  108. ↑ «Ebola – 5 tips to avoid the deadly disease». Plan International. 2014 թ․ սեպտեմբերի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 24-ին.
  109. ↑ Rouquet P, Froment JM, Bermejo M, Kilbourn A, Karesh W, Reed P, Kumulungui B, Yaba P, Délicat A, Rollin PE, Leroy EM (2005 թ․ փետրվար). «Wild animal mortality monitoring and human Ebola outbreaks, Gabon and Republic of Congo, 2001–2003». Emerg. Infect. Dis. 11 (2): 283–90. doi:10.3201/eid1102.040533. ISSN 1080-6040. PMC 3320460. PMID 15752448.
  110. ↑ Centers for Disease Control and Prevention and World Health Organization (1998). Infection Control for Viral Haemorrhagic Fevers in the African Health Care Setting (PDF). Atlanta, Georgia, US: Centers for Disease Control and Prevention. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 8-ին.
  111. ↑ «Section 7: Use Safe Burial Practices» (PDF). Information resources on Ebola virus disease. World Health Organization. 2014 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
  112. ↑ Blaine Harden (2000 թ․ դեկտեմբերի 24). «Ebola's Shadow». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  113. ↑ Faye SL (2014 թ․ սեպտեմբեր). «How anthropologists help medics fight Ebola in Guinea». SciDev.Net. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  114. ↑ «West Africa – Ebola virus disease Update: Travel and transport». International travel and health. World Health Organization. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 29-ին.
  115. ↑ «Air travel is low-risk for Ebola transmission». World Health Organization (WHO). 2014 թ․ օգոստոսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 «Monitoring Symptoms and Controlling Movement to Stop Spread of Ebola». cdc.gov. 2014 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 8-ին.
  117. ↑ «Ebola: Control and Prevention». OSHA. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  118. ↑ «About Quarantine and Isolation». cdc.gov. 2014 թ․ օգոստոսի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  119. ↑ Sompayrac, Lauren (2002). How pathogenic viruses work (3 ed.). Boston: Jones and Bartlett Publishers. էջ 87. ISBN 9780763720827. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 22-ին.
  120. ↑ Alazard-Dany N, Ottmann Terrangle M, Volchkov V (2006 թ․ ապրիլ). «[Ebola and Marburg viruses: the humans strike back]». Med Sci (Paris) (French). 22 (4): 405–10. doi:10.1051/medsci/2006224405. PMID 16597410.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  121. ↑ «Ebola virus disease update – west Africa». World Health Organization. 2014 թ․ օգոստոսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  122. ↑ Schultz, edited by Kristi Koenig, Carl (2009). Koenig and Schultz's disaster medicine : comprehensive principles and practices. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 209. ISBN 9780521873673. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 15-ին. {{cite book}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  123. ↑ Frieden, Thomas R; Damon, Inger; Bell, Beth P; Kenyon, Thomas; Nichol, Stuart (2014). «Ebola 2014 – New Challenges, New Global Response and Responsibility». New England Journal of Medicine. 371 (13): 1177–1180. doi:10.1056/NEJMp1409903. PMID 25140858.
  124. ↑ «What is Contact Tracing?» (PDF). CDC. Centers for Disease Control. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  125. ↑ 125,0 125,1 Choi JH, Croyle MA (2013 թ․ դեկտեմբեր). «Emerging targets and novel approaches to Ebola virus prophylaxis and treatment». BioDrugs. 27 (6): 565–83. doi:10.1007/s40259-013-0046-1. PMC 3833964. PMID 23813435.
  126. ↑ «FDA warns consumers about fraudulent Ebola treatment products». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  127. ↑ «Inspections, Compliance, Enforcement, and Criminal Investigations». FDA. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  128. ↑ 128,0 128,1 128,2 128,3 128,4 Clark DV, Jahrling PB, Lawler JV (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Clinical management of filovirus-infected patients». Viruses. 4 (9): 1668–86. doi:10.3390/v4091668. PMC 3499825. PMID 23170178.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  129. ↑ «Ebola messages for the general public». World Health Organization. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  130. ↑ «Annex 18. Transmission risk reduction of filoviruses in home-care settings» (PDF). World Health Organization. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  131. ↑ 131,0 131,1 131,2 131,3 Feldmann H, Geisbert TW (2011 թ․ մարտ). «Ebola haemorrhagic fever». Lancet. 377 (9768): 849–62. doi:10.1016/S0140-6736(10)60667-8. PMC 3406178. PMID 21084112.
  132. ↑ C.M. Fauquet (2005). Virus taxonomy classification and nomenclature of viruses; 8th report of the International Committee on Taxonomy of Viruses. Oxford: Elsevier/Academic Press. էջ 648. ISBN 9780080575483. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 4-ին.
  133. ↑ «More or Less behind the stats Ebola». www.bbc.co.uk. BBC World Service. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  134. ↑ 134,0 134,1 Shantha, JG; Crozier, I; Yeh, S (2017 թ․ նոյեմբեր). «An update on ocular complications of Ebola virus disease». Current Opinion in Ophthalmology. 28 (6): 600–06. doi:10.1097/ICU.0000000000000426. PMC 5988239. PMID 28872492.
  135. ↑ Wiwanitkit, S; Wiwanitkit, V (2015). «Ocular problem in Ebola virus infection: A short review». Saudi Journal of Ophthalmology. 29 (3): 225–26. doi:10.1016/j.sjopt.2015.02.006. PMC 4487942. PMID 26155084.
  136. ↑ Varkey, Jay B.; Shantha, Jessica G.; Crozier, Ian; Kraft, Colleen S.; Lyon, G. Marshall; Mehta, Aneesh K.; Kumar, Gokul; Smith, Justine R.; Kainulainen, Markus H.; Whitmer, Shannon; Ströher, Ute; Uyeki, Timothy M.; Ribner, Bruce S.; Yeh, Steven (2015). «Persistence of Ebola Virus in Ocular Fluid during Convalescence». New England Journal of Medicine. 372 (25): 2423–27. doi:10.1056/NEJMoa1500306. hdl:2328/35704. ISSN 0028-4793. PMC 4547451. PMID 25950269.
  137. ↑ Mackay, Ian M; Arden, Katherine E (2015). «Ebola virus in the semen of convalescent men». The Lancet Infectious Diseases. 15 (2): 149–50. doi:10.1016/S1473-3099(14)71033-3. ISSN 1473-3099. PMID 25467652.
  138. ↑ Rogstad, KE; Tunbridge, A (2015 թ․ փետրվար). «Ebola virus as a sexually transmitted infection». Current Opinion in Infectious Diseases. 28 (1): 83–85. doi:10.1097/qco.0000000000000135. PMID 25501666.
  139. ↑ Christie, A; Davies-Wayne, GJ; Cordier-Lasalle, T; Blackley, DJ; Laney, AS; Williams, DE; Shinde, SA; Badio, M; Lo, T; Mate, SE; Ladner, JT; Wiley, MR; Kugelman, JR; Palacios, G; Holbrook, MR; Janosko, KB; de Wit, E; van Doremalen, N; Munster, VJ; Pettitt, J; Schoepp, RJ; Verhenne, L; Evlampidou, I; Kollie, KK; Sieh, SB; Gasasira, A; Bolay, F; Kateh, FN; Nyenswah, TG; De Cock, KM; Centers for Disease Control and Prevention, (CDC) (2015 թ․ մայիսի 8). «Possible sexual transmission of Ebola virus – Liberia, 2015». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 64 (17): 479–81. PMC 4584553. PMID 25950255.
  140. ↑ Sprecher, A (2015 թ․ հոկտեմբերի 14). «Handle Survivors with Care». The New England Journal of Medicine. 377 (15): 1480–1482. doi:10.1056/NEJMe1512928. PMID 26465064.
  141. ↑ «Neuro complications cited in UK nurse's Ebola case». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  142. ↑ Scottr, Janet; և այլք: (2016 թ․ ապրիլ). «Post-Ebola Syndrome, Sierra Leone». Emerg. Infect. Dis. 22 (4): 641–46. doi:10.3201/eid2204.151302. PMC 4806950. PMID 26983037. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |first1= (օգնություն)
  143. ↑ Hoenen T, Groseth A, Feldmann H (2012 թ․ հուլիս). «Current Ebola vaccines». Expert Opin Biol Ther. 12 (7): 859–72. doi:10.1517/14712598.2012.685152. PMC 3422127. PMID 22559078.
  144. ↑ Peterson AT, Bauer JT, Mills JN (2004). «Ecologic and Geographic Distribution of Filovirus Disease». Emerg. Infect. Dis. 10 (1): 40–47. doi:10.3201/eid1001.030125. PMC 3322747. PMID 15078595.
  145. ↑ «Ebola haemorrhagic fever in Sudan, 1976» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ հոկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
  146. ↑ Hewlett, Barry; Hewlett, Bonnie (2007). Ebola, Culture and Politics: The Anthropology of an Emerging Disease. Cengage Learning. էջ 103. ISBN 978-1111797317. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 31-ին.
  147. ↑ 147,0 147,1 Feldmann H, Jones S, Klenk HD, Schnittler HJ (2003 թ․ օգոստոս). «Ebola virus: from discovery to vaccine». Nature Reviews Immunology. 3 (8): 677–85. doi:10.1038/nri1154. PMID 12974482.
  148. ↑ 148,0 148,1 «Ebola haemorrhagic fever in Zaire, 1976» (PDF). Bull. World Health Organ. 56 (2): 271–93. 1978. PMC 2395567. PMID 307456. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 14-ին.
  149. ↑ Centers for Disease Control Prevention (CDC) (1995). «Outbreak of Ebola Viral Hemorrhagic Fever – Zaire, 1995». Morbidity and Mortality Weekly Report. 44 (19): 381–2. PMID 7739512. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 25-ին.
  150. ↑ Elezra M. «Ebola: The Truth Behind The Outbreak (Video) l». Mabalo Lokela Archives – Political Mol. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 20-ին.
  151. ↑ 151,0 151,1 Stimola A (2011). Ebola (1st ed.). New York: Rosen Pub. էջեր 31, 52. ISBN 978-1435894334.
  152. ↑ Piot P, Marshall R (2012). No time to lose: a life in pursuit of deadly viruses (1st ed.). New York: W.W. Norton & Co. էջեր 30, 90. ISBN 978-0393063165.
  153. ↑ Peter Piot (2014 թ․ օգոստոսի 11). «Part one: A virologist's tale of Africa's first encounter with Ebola». ScienceInsider. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.Free access
  154. ↑ Peter Piot (2014 թ․ օգոստոսի 13). «Part two: A virologist's tale of Africa's first encounter with Ebola». ScienceInsider. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 16-ին.Free access
  155. ↑ Bardi, Jason Socrates. «Death Called a River». The Scripps Research Institute. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  156. ↑ Preston, Richard (1995 թ․ հուլիսի 20). The Hot Zone. Anchor Books (Random House). էջ 117. «Karl Johnson named it Ebola»
  157. ↑ Bredow, Rafaela von; Hackenbroch, Veronika (2014 թ․ հոկտեմբերի 4). «In 1976 I Discovered Ebola – Now I Fear an Unimaginable Tragedy». The Observer. Guardian Media Group. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 3-ին.
  158. ↑ King JW (2008 թ․ ապրիլի 2). «Ebola Virus». eMedicine. WebMD. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  159. ↑ Formenty P, Libama F, Epelboin A, Allarangar Y, Leroy E, Moudzeo H, Tarangonia P, Molamou A, Lenzi M, Ait-Ikhlef K, Hewlett B, Roth C, Grein T (2003). «[Outbreak of Ebola hemorrhagic fever in the Republic of the Congo, 2003: a new strategy?]». Med Trop (Mars) (French). 63 (3): 291–95. PMID 14579469.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  160. ↑ «Russian Scientist Dies in Ebola Accident at Former Weapons Lab». The New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  161. ↑ 161,0 161,1 «Mystery DR Congo fever kills 100». BBC News. 2007 թ․ օգոստոսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  162. ↑ «Ebola outbreak in Congo». CBC.ca. CBC/Radio-Canada. 2007 թ․ սեպտեմբերի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  163. ↑ «Ebola Outbreak Confirmed in Congo». NewScientist.com. 2007 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունիսի 18-ին.
  164. ↑ «Uganda: Deadly Ebola Outbreak Confirmed – UN». UN News Service. 2007 թ․ նոյեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 25-ին.
  165. ↑ «DRC Confirms Ebola Outbreak». Voanews.com. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 15-ին.
  166. ↑ «WHO – Ebola outbreak in Democratic Republic of Congo». World Health Organization. 2012 թ․ օգոստոսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 15-ին.
  167. ↑ «WHO – Ebola outbreak in Democratic Republic of Congo – update». World Health Organization. 2012 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 15-ին.
  168. ↑ Castillo M (2012). «Ebola virus claims 31 lives in Democratic Republic of the Congo». United States: CBS News. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 14-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  169. ↑ «Virological Analysis: no link between Ebola outbreaks in west Africa and Democratic Republic of Congo». World Health Organization. 2014 թ․ սեպտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  170. ↑ «Congo declares its Ebola outbreak over». reuters. 2014 թ․ նոյեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 15-ին.
  171. ↑ «Democratic Republic of the Congo: The country that knows how to beat Ebola». World Health Organization. 2014 թ․ դեկտեմբեր. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 26-ին.
  172. ↑ 172,0 172,1 «Guidelines for Evaluation of US Patients Suspected of Having Ebola Virus Disease». CDC. 2014 թ․ օգոստոսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  173. ↑ Baize S, Pannetier D, Oestereich L, Rieger T, Koivogui L, Magassouba N, Soropogui B, Sow MS, Keïta S, De Clerck H, Tiffany A, Dominguez G, Loua M, Traoré A, Kolié M, Malano ER, Heleze E, Bocquin A, Mély S, Raoul H, Caro V, Cadar D, Gabriel M, Pahlmann M, Tappe D, Schmidt-Chanasit J, Impouma B, Diallo AK, Formenty P, Van Herp M, Günther S (2014 թ․ հոկտեմբեր). «Emergence of Zaire Ebola Virus Disease in Guinea». New England Journal of Medicine. 371 (15): 1418–25. doi:10.1056/NEJMoa1404505. PMID 24738640.
  174. ↑ «The first cases of this Ebola outbreak traced by WHO» (png). World Health Organization. WHO. 2014. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  175. ↑ «WHO raises global alarm over Ebola outbreak». CBS. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  176. ↑ Deirdre Fulton (2014 թ․ օգոստոսի 18). «In Liberia's Ebola-Stricken Villages, Residents Face 'Stark' Choices». Common Dreams. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  177. ↑ Media centre (2014 թ․ սեպտեմբերի 26). «Experimental therapies: growing interest in the use of whole blood or plasma from recovered Ebola patients (convalescent therapies)». World Health Organization. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  178. ↑ «2014 Ebola Outbreak in West Africa – Case Counts». 2014 Ebola Outbreak in West Africa. CDC (Centers for Disease Control and Prevention). 2014. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  179. ↑ «Ebola Response Roadmap Situation Report» (PDF). World Health Organization. 2014 թ․ հոկտեմբերի 1. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  180. ↑ «Unprecedented number of medical staff infected with Ebola». World Health Organization. 2014 թ․ օգոստոսի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 28-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  181. ↑ «Ebola response roadmap - Situation report» (PDF). World Health Organization. 2014 թ․ դեկտեմբերի 10. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  182. ↑ «Ebola Situation Report». World Health Organization. 2015 թ․ հունվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 5-ին.
  183. ↑ «Ebola Situation Report» (PDF). World Health Organization. 2015 թ․ ապրիլի 8. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 14-ին.
  184. ↑ Thomson Reuters (2015 թ․ դեկտեմբերի 29). «Ebola gone from Guinea». CBC News – Health. CBC/Radio Canada. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. {{cite news}}: |author= has generic name (օգնություն)
  185. ↑ «UN declares end to Ebola virus transmission in Guinea; first time all three host countries free». UN News Center. United Nations. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 1-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  186. ↑ «New Ebola case in Sierra Leone. WHO continues to stress risk of more flare-ups». World Health Organization. 2016 թ․ հունվարի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 25-ին.
  187. ↑ Greg Botelho and Jacque Wilson (2014 թ․ հոկտեմբերի 8). «Thomas Eric Duncan: First Ebola death in U.S.». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  188. ↑ «Second US Ebola diagnosis 'deeply concerning', admits CDC chief». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 20-ին.archive-url= October 2013
  189. ↑ «Ebola crisis: Tests show Spanish nurse Teresa Romero no longer has the virus». ABC News. 2014 թ․ հոկտեմբերի 20. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  190. ↑ Fernandez, Manny (2014 թ․ հոկտեմբերի 12). «Texas Health Worker Tests Positive for Ebola». New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  191. ↑ «Ebola in Texas: Second Health Care Worker Tests Positive». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  192. ↑ «Ebola in Texas: Second Health Care Worker Tests Positive». NBC News. 2014 թ․ հոկտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
  193. ↑ 193,0 193,1 «Cases of Ebola Diagnosed in the United States». 2018 թ․ մայիսի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 26-ին.
  194. ↑ Sanchez, Ray; Prokupecz, Shimon (2014 թ․ հոկտեմբերի 23). «N.Y. doctor positive for Ebola had no symptoms until Thursday, officials say». CNN. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
  195. ↑ «CDC reports potential Ebola exposure in Atlanta lab». washingtonpost.com. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  196. ↑ «Ebola case confirmed in Glasgow hospital». BBC News. 2014 թ․ դեկտեմբերի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  197. ↑ «Ebola nurse Pauline Cafferkey transferred to London unit». BBC News. 2014 թ․ դեկտեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  198. ↑ 198,0 198,1 «WHO says 19 dead, 39 infected so far in Congo Ebola outbreak». www.msn.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 14-ին.
  199. ↑ «WHO planning for 'worst case scenario' over DRC Ebola outbreak». www.aljazeera.com. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 14-ին.
  200. ↑ «19 dead in latest Congo Ebola outbreak: WHO». Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 14-ին.
  201. ↑ Editorial, Reuters (2018 թ․ մայիսի 14). «UPDATE 1-WHO gets approval to use Ebola vaccine in Democratic…». Reuters. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 5-ին. {{cite news}}: |first1= has generic name (օգնություն)
  202. ↑ «WHO Director General visits Ebola-affected areas in DR Congo». World Health Organization (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 14-ին.
  203. ↑ Ed Yong (2018 թ․ մայիսի 21). «Most Maps of the New Ebola Outbreak Are Wrong: Villages, and sometimes whole regions of the Congo, are misplaced—but the ministry of health and a team of cartographers are racing to get better data». The Atlantic.
  204. ↑ «Ebola In A Conflict Zone». NPR.org (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  205. ↑ Specia, Megan (2018 թ․ օգոստոսի 2). «The Latest Ebola Outbreak Is Centered in a War Zone». The New York Times (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 5-ին.
  206. ↑ «DRC: Ebola Outbreak Worst in Country's History, Kills Almost 200». Democracy Now. 2018 թ․ նոյեմբերի 13. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  207. ↑ MacNeil A, Rollin PE (2012 թ․ հունիս). «Ebola and Marburg hemorrhagic fevers: neglected tropical diseases?». PLoS Negl Trop Dis. 6 (6): e1546. doi:10.1371/journal.pntd.0001546. PMC 3385614. PMID 22761967.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  208. ↑ Borio L, Inglesby T, Peters CJ, Schmaljohn AL, Hughes JM, Jahrling PB, Ksiazek T, Johnson KM, Meyerhoff A, O'Toole T, Ascher MS, Bartlett J, Breman JG, Eitzen EM, Hamburg M, Hauer J, Henderson DA, Johnson RT, Kwik G, Layton M, Lillibridge S, Nabel GJ, Osterholm MT, Perl TM, Russell P, Tonat K (2002 թ․ մայիս). «Hemorrhagic fever viruses as biological weapons: medical and public health management». Journal of the American Medical Association. 287 (18): 2391–405. doi:10.1001/jama.287.18.2391. PMID 11988060.
  209. ↑ Salvaggio MR, Baddley JW (2004 թ․ հուլիս). «Other viral bioweapons: Ebola and Marburg hemorrhagic fever». Dermatologic Clinics. 22 (3): 291–302, vi. doi:10.1016/j.det.2004.03.003. PMID 15207310.
  210. ↑ Zubray, Geoffrey (2013). Agents of Bioterrorism: Pathogens and Their Weaponization. New York, NY, USA: Columbia University Press. էջեր 73–74. ISBN 9780231518130. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 4-ին.
  211. ↑ «Malicious Ebola-Themed Emails Are on the Rise». NYTimes.com. N.Y.Times. 2014 թ․ հոկտեմբերի 24. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  212. ↑ «North Korea bans foreigners from Pyongyang marathon over Ebola». bbc.com. BBC News. 2015 թ․ փետրվարի 23. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 23-ին.
  213. ↑ Preston, Richard (1995). The Hot Zone, A Terrifying True Story. Anchor Books. ISBN 978-0-385-47956-1. OCLC 32052009. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 13-ին.
  214. ↑ «Best Sellers: June 4, 1995». The New York Times Book Review. New York: The New York Times. 1995 թ․ հունիսի 4. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  215. ↑ «About The Hot Zone». Random House. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.archive-url=https://web.archive.org/web/20141006105554/ http://www.randomhouse.com/features/richardpreston/bookshelf/hz.html%7Carchive-date=6(չաշխատող հղում) October 2014
  216. ↑ Close, William T. (1995). Ebola: A Documentary Novel of Its First Explosion. New York: Ivy Books. ISBN 978-0804114325. OCLC 32753758. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 8-ին.
  217. ↑ Grove, Ryan (2006 թ․ հունիսի 2). «More about the people than the virus». Review of Close, William T., Ebola: A Documentary Novel of Its First Explosion. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  218. ↑ Close, William T. (2002). Ebola: Through the Eyes of the People. Marbleton, Wyoming: Meadowlark Springs Productions. ISBN 978-0970337115. OCLC 49193962. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 17-ին.
  219. ↑ Pink, Brenda (2008 թ․ հունիսի 24). «A fascinating perspective». Review of Close, William T., Ebola: Through the Eyes of the People. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  220. ↑ Clancy, Tom (1996). Executive Orders. New York: Putnam. ISBN 978-0399142185. OCLC 34878804. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 5-ին.
  221. ↑ Stone, Oliver (1996 թ․ սեպտեմբերի 2). «Who's That in the Oval Office?». Books News & Reviews. The New York Times Company. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 10-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
  222. ↑ Dewey, Caitlin (2014 թ․ հոկտեմբերի 2). «Popular on Amazon: Wildly misleading self-published books about Ebola, by random people without medical degrees». The Washington Post. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  223. ↑ «Ebola 'kills over 5,000 gorillas'». BBC. 2006 թ․ դեկտեմբերի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 31-ին.
  224. ↑ 224,0 224,1 Leroy EM, Rouquet P, Formenty P, Souquière S, Kilbourne A, Froment JM, Bermejo M, Smit S, Karesh W, Swanepoel R, Zaki SR, Rollin PE (2004 թ․ հունվար). «Multiple Ebola virus transmission events and rapid decline of central African wildlife». Science. 303 (5656): 387–90. Bibcode:2004Sci...303..387L. doi:10.1126/science.1092528. PMID 14726594.
  225. ↑ Formenty P, Boesch C, Wyers M, Steiner C, Donati F, Dind F, Walker F, Le Guenno B (1999 թ․ փետրվար). «Ebola virus outbreak among wild chimpanzees living in a rain forest of Côte d'Ivoire». The Journal of Infectious Diseases. 179. Suppl 1 (s1): S120–S126. doi:10.1086/514296. PMID 9988175.
  226. ↑ Weingartl HM, Embury-Hyatt C, Nfon C, Leung A, Smith G, Kobinger G (2012 թ․ նոյեմբեր). «Transmission of Ebola virus from pigs to non-human primates». Sci Rep. 2: 811. Bibcode:2012NatSR...2E.811W. doi:10.1038/srep00811. PMC 3498927. PMID 23155478.
  227. ↑ Allela L, Boury O, Pouillot R, Délicat A, Yaba P, Kumulungui B, Rouquet P, Gonzalez JP, Leroy EM (2005 թ․ մարտ). «Ebola virus antibody prevalence in dogs and human risk». Emerg. Infect. Dis. 11 (3): 385–90. doi:10.3201/eid1103.040981. PMC 3298261. PMID 15757552.
  228. ↑ 228,0 228,1 228,2 Preston, Richard (1994). The Hot Zone. New York: Random House. էջ 300. ISBN 978-0679437840.
  229. ↑ McCormick & Fisher-Hoch 1999, էջեր. 277–79
  230. ↑ Waterman, Tara (1999). Ebola Reston Outbreaks. Stanford University. Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 16-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  231. ↑ Smith, Tara (2005). Ebola (Deadly Diseases and Epidemics). Chelsea House Publications. ISBN 978-0-7910-8505-9.
  232. ↑ 232,0 232,1 McCormick & Fisher-Hoch 1999, էջեր. 298–99
  233. ↑ «Outbreaks Chronology: Ebola Virus Disease». cdc.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  234. ↑ «Final trial results confirm Ebola vaccine provides high protection against disease». World Health Organization (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 29-ին.
  235. ↑ «Ebola Experts Seek to Expand Testing». Scientific American. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  236. ↑ «Ebola outbreak: New 15-minute test offers hope for thousands». The Independent. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  237. ↑ Marta Falconi (2014 թ․ դեկտեմբերի 29). «Roche Secures Emergency Approval by U.S. Regulators for Ebola Test». The Wall Street Journal. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  • The article uses public domain text from the CDC as cited.

Bibliography

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Էբոլա վիրուսային հիվանդություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էբոլա_վիրուսային_հիվանդություն&oldid=9804418» էջից